Warszawa - forty Cytadeli Warszawskiej

W ramach pierwszej zasadniczej przebudowy Cytadeli otoczono ją systemem fortów. Według planów zatwierdzonych przez cara Mikołaja I w grudniu 1848 i maju 1849, powstało sześć dzieł wysuniętych przed Cytadelę. Do naszych czasów zachowały się trzy z nich oraz fort Śliwickiego.

Warszawa forty cytadeli

W ramach pierwszej zasadniczej przebudowy Cytadeli otoczono ją systemem fortów. Według planów zatwierdzonych przez cara Mikołaja I w latach 1848-49, powstało sześć dzieł wysuniętych przed Cytadelę. Przed czwartym bastionem zaprojektowano basztę artyleryjską nazwaną Fortem Siergieja a obecnie znaną jako Fort Sokolnickiego.

Fort został wybudowany w 1851 roku jako ceglana baszta Montalemberta, podobnie jak forty Władimira i Aleksieja. Dwukondygnacyjne miało narys niepełnego okręgu z wejściem w szyi. Zostało otoczone fosą z galerią strzelecką w ceglanej przeciwskarpie. Rolę skarpy pełniła dolna kondygnacja baszty, z której poprowadzono w poprzek fosy dwa chodniki łączące ją z przeciwskarpą. Strop baszty został przykryty ziemnym nasypem. Wejście miało most zwodzony.

W latach 1864-1874 forty wokół Cytadeli zostały gruntownie zmodernizowane. Trzy baszy artyleryjskie zostały otoczone wałem z fosą w kształcie lunety (dzieło o dwóch czołach i dwóch barkach z otwartą szyją). W części barkowej ziemna skarpa została wyposażona w mur Carnota. Natomiast część czołowa posiadała ceglaną przeciwskarpę z galerią strzelecką i systemem chodników minerskich. Po środku czoła wzniesiono kojec skarpowy. Zarówno kojec jak i przeciwskarpa zostały połączone poternami z wnętrzem fortu. Chodniki prowadzące do dwóch końców przeciwskarpy nie były schowane pod fosą lecz przecinały ją łącząc się bokami z murem Carnota. Wejścia do potern znajdowały się w wale i zostały wzbogacone o schron artyleryjski z podręczną prochownią. Prawdopodobnie wtedy zasypano też fosę wokół baszty i wykonano nasyp ziemny, czyli pod ziemią pozostała cała dolna kondygnacja fortu.

Fort Siergieja, podobnie jak inne obiekty Cytadeli, nie podlegał rozkazowi o likwidacji twierdzy z 1909 roku. W czasie działań wojennych nie ucierpiał znacząco więc dotrwał do okresu międzywojennego w bardzo dobrym stanie.

W 1921 roku fortowi nadano imię gen. Michała Sokolnickiego, wybitnego polskiego dowódcy i fortyfikatora.

31 maja 1932 roku wokół fortu uroczyście otwarto Park Żeromskiego. Była to dokładnie setna rocznica rozpoczęcia budowy Cytadeli Aleksandryjskiej. W ramach budowy parku odkopano nasyp ziemny wokół baszty, ale fosa pozostała zasypana. Zniwelowano także fosę lunety, pozostał jednak wał i dwa schrony artyleryjskie (ciekawe czy pod ziemią istnieją ciągle chodniki kaponiery i przeciwskarpy?). Dokładnie po środku wału zrobiono w nim przejście, nie istnieje już więc środkowy schron.

W trakcie II wojny światowej w forcie mieścił się szpital. Po wojnie fort był użytkowany przez wojsko, było tutaj m.in. wojskowe archiwum.

W końcu grudnia 2003 roku władze Żoliborza kupiły fort od Agencji Mienia Wojskowego za 1 mln zł. W 2011 roku zakończono gruntowny remont fortu i jego otoczenia. W ramach remontu odkopano częściowo fosę wokół baszty, a jej dziedziniec został przykryty przeszklonym dachem. Powstało fantastyczne miejsce dla działalności kulturalnej. W prochowniach mieści się kawiarnia Prochownia Żoliborz a w samym forcie mieści się "Centrum Sztuki Fort Skolnickiego". Teren wokół sprzyja odpoczynkowi, na terenie parku jest popularny plac zabaw.

Fort Sokolnickiego (d. Siergieja) na starych zdjęciach.

Fort Sokolnickiego (d. Siergieja) na starych zdjęciach.
fot.1 Niemieckie zdjęcie lotnicze z 1915 roku.
fot.2 Polskie zdjęcie lotnicze z 1935 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl
fot.3 Rosyjskie zdjęcie lotnicze z 1945 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl

Fort Sokolnickiego (d. Siergieja), zdjęcia z 2002 roku.

Fort Sokolnickiego (d. Siergieja), zdjęcia z 2002 roku.

Fort Siergieja (Sokolnickiego). Zdjęcia: Jolanta Dyr rok 2012, źródło: Wikimedia.org CC BY-SA 3.0

Fort Sokolnickiego (d. Siergieja) na starych planach i mapach.

Fort Sokolnickiego (d. Siergieja) na starych planach i mapach.
fot.1 Fragment starego rosyjskiego planu Cytadeli, wg. stanu na połowę XIX wieku.
fot.2 Fragment współczesnego planu Cytadeli, wg. stanu na rok 1871.
fot.3 Fragment niemieckiej mapy z 1914 roku w skali 1:25 000
fot.4 Mapa geodezyjna z 1936 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl
fot.5 Fragment polskiej mapy WIG z okresu międzywojennego.


Mapa fortyfikacji

mapa fortyfikacji

Źródła / bibliografia

Strona tworzona jest w oparciu o źródła umieszczone tutaj:
źródła i bibliografia.