Modlin - zewnętrzny pierścień fortów

W 1909 roku zmieniono koncepcję obrony zachodniej części Rosji - twierdzę w Warszawie i w Zegrzu przeznaczono do likwidacji, a twierdzę w Modlinie (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск) postanowiono jednak rozbudować. W latach 1912-15 powstał wokół Modlina drugi pierścień fortów (od IX do XVIII) wraz z dziełami pośrednimi (od D-1 do D-10). Tylko nieliczne z tych obiektów zostały wybudowane w całości do czasu rozpoczęcia wojny.

Modlin forty zewnetrzne

W latach 1912-15 w pobliżu miejscowości Brody powstała grupa forteczna Carski Dar (Фортовая группа Царский дар), składająca się z fortu, koszar, tradytora i punktu oporu. Przez środek grupy fortowej przebiegała linia Kolei Nadwiślańskiej.

W 1909 roku nastąpiły znaczące zmiany w rosyjskim wojsku. Powstała nowa koncepcja obrony zachodniej granicy cesarstwa, w wyników której obronę planowano przenieść w głąb kraju. Nowy Minister Wojny wydał rozkaz zniszczenia umocnień m.in. Warszawy i Zegrza. Twierdza Modlin natomiast miała być rozbudowana i pełnić rolę punktu oporu do czasu nadciągnięcia odsieczy z głębi Rosji. W 1912 roku rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego pierścienia fortów wokół Modlina. Nowe dzieła otrzymały numerację od IX do XVIII oraz dzieła pośrednie od D-1 do D-10. Jednocześnie przystąpiono do kolejnej modernizacji starych fortów. Nowe umocnienia powstawały głównie wg. planów fortów standardowych Wieliczki oraz Bujnickiego. Wybudowano także grupy fortowe bazujące na projektach inż. Bujnickiego - Janówek, Goławice oraz Carski Dar.

Grupa fortowa Bujnickiego (GF1908/12) to samodzielny ośrodek oporu składający się z kilku dzieł wybudowanych na głównej pozycji obrony. Składał się z fortu głównego (często był to stary fort artyleryjski), fortów pomocniczych (fortów pośrednich lub punktów oporu), baterii artyleryjskich i koszar obronnych. Wszystko połączone było ze sobą rowem fortecznym, zasiekami i elementami fortyfikacji polowej.

W latach 1912-15 w pobliżu miejscowości Brody powstała grupa fortowa Carski Dar składająca się z następujących elementów:

Całość otoczono częściowo rowem fortecznym z zasiekami z drutu kolczastego. Przez środek grupy biegła linia Kolei Nadwiślańskiej. W okolicznych lasach dodatkowo powstały liczne ziemne umocnienia, okopy, transzeje i stanowiska dla armat.

Fort XV (XVa) powstał na północ od torów kolejowych jako główne dzieło grupy fortowej. Wybudowano go na podstawie standardowego fortu Bujnickiego z 1910 roku, czyli jednowałowy fort o narysie trójkąta, otoczony suchą fosą. Fosa w części szyjowej łączyła się z rowem grupy fortowej. Dodatkowo przedpole fortu miało być zaminowane. Zasadniczą częścią fortu była podwalnia - duży, długi schron umieszczony pod nasypem wału czołowego. Na stropie podwalni powstały betonowe stanowiska strzeleckie dla piechoty. Podwalnia miała być także wyposażona w dwa pancerna stanowiska obcerwacyjne. Na wale w barkach fortu miały być umieszczone dwie pancerne kopuły dla szybkostrzelnych działek. Niestety żaden pancerz nigdy nie dotarł do fortu - zabrakło na to czasu. Fort ten miał być bezpośrednio narażony na ostrzał przeciwnika, więc nie przewidywano w nim funkcji mieszkalnych. Nie wybudowano koszar, więc podwalnia pełniła także funkcje koszarowe na czas walk i prawdopodobnie była wyposażona w składane prycze na ścianach.

Fosa czołowa fortu miała być broniona z centralnie umieszczonej kaponiery, połączonej z podwalnią za pomocą długiej poterny. Niestety wybudowano tylko kilkanaście metrów poterny oraz wykonano wykopy pod kaponierę. Obecnie poterna zakończona jest ślepą ścianą a w miejscu kaponiery jest małe jeziorko. Także szyja fortu miała posiadać własną kaponierę połączoną z podwalnią długą poterną. Wybudowano częściowo bardzo prowizoryczne, kamienno-betonowe umocnienia kaponiery szyjowej oraz zaczątek poterny prowadzącej do niej z podwalni. Bezpośrednio na zapolu fortu planowano wybudować ziemny rawelin, pełniący rolę tradytora - nie ma pewności czy powstał, istnieje tam tylko mały schron wybudowany w sposób prowizoryczny.

Od czasu opuszczenia umocnień przez Rosjan fort był cały czas w rękach wojska. Przez wiele lat fort był wykorzystywany przez polskie wojsko na cele magazynowe, ale obecnie jest dostępny do zwiedzania. Najłatwiejszy wstęp jest od strony stacji kolejowej, przez starą bramę na bocznicy. Także reszta jednostki wojskowej z magazynami z czasów PRL jest nieużywana.

Fort XV, zdjęcia podwalni, na ostatnim jeziorko w miejscu kaponiery czołowej
Rok 2006 - zdjęcia zimowe
Rok 2019 - wnętrza i zdjęcia letnie.

Fort XV, zdjęcia podwalni, na ostatnim jeziorko w miejscu kaponiery czołowej
Rok 2006 - zdjęcia zimowe
Rok 2019 - wnętrza i zdjęcia letnie.

Koszary dla załogi grupy fortowej wybudowano na lewej flance grupy, jako pojedynczy, wolnostojący obiekt. Okna umieszczone zostały wysoko aby doświetlić pomieszczenia i nie pełniły zadań bojowych. Koszary zaprojektowane zostały aby pomieścić pół kompanii piechoty czyli ok. 80-100 żołnierzy. Był to jednocześnie ośrodek oporu otoczony wałem ze stanowiskami ckm. Dzieło posiadało do obrony niewielką kaponierę szyjową. Niedaleko koszar znajduje się także betonowe stanowisko obserwacyjne wkomponowane w wał otaczający całą grupę. Koszary znajdują się obecnie poza terenem wojskowym i można zwiedzać je bez przeszkód.

Koszary lewej flanki
Rok 2006 - zdjęcia zimowe
Rok 2019 - wnętrza i zdjęcia letnie.

Koszary lewej flanki
Rok 2006 - zdjęcia zimowe
Rok 2019 - wnętrza i zdjęcia letnie.

Tradytor lewej flanki grupy fortowej wybudowano kilkaset metrów w na południe od koszar w stronę torów kolejowych. Jest to wolnostojące, pojedyncze dzieło osłonięte przebiegającą wokół całej grupy fosą. Na stropie tradytora zaplanowano umieszczenie pancernej kopuły artyleryjskiej. Niestety nie dotrwała ona do naszych czasów, być może nie została ostatecznie zamontowana. Obecnie tradytor znajduje się poza terenem wojskowym i można zwiedzać go bez przeszkód.

Tradytor lewej flanki, zdjęcia z roku 2006 oraz z roku 2016

Tradytor lewej flanki, zdjęcia z roku 2006 oraz z roku 2016

Punkt oporu (fort XVb) powstał po drugiej stronie torów kolejowych, na prawej flance grupy fortowej. Dzieło to posiada narys pięcioboku, zostało otoczone fosą i wałem połączonym z rowem grupy fortowej. Składa się z tradytora i kaponiery połączonych poterną. Kaponiera służyła do obrony fosy a tradytor do ostrzału przedpola. Na wale powstały stanowiska strzeleckie z betonowym przedpiersiem oraz schrony pogotowia. W okresie międzywojennym do tradytora dobudowano fragment schronu oraz umieszczono na stropie pancerną kopułę obserwacyjną. Obecnie fort jest użytkowany przez wojsko i jest niedostępny do zwiedzania.

fot.1. i 2 Punkt oporu prawej flanki - poterna łącząca tradytor z podwalnią, na górze ława strzelecka, zdjęcia z 1915 roku
fot.3 Punkt oporu prawej flanki - tradytor, zdjęcie z 1915 roku
fot.4 Punkt oporu prawej flanki - tradytor, zdjęcie z 1939 roku, z dobudowaną przez Polaków kopułą na stropie.

Prace budowlane na terenie grupy fortowej zakończono tuż przed niemieckim atakiem w 1915 roku, a jeszcze rok wcześniej zaawansowanie budowy było na poziomie ok. 50%. Część budowli powstała w wielkim pośpiechu i została wykonana częściowo prowizorycznie, nie powstały do końca kaponiery głównego fortu. Miejscami zamiast betonu do budowy zastosowano kamienie. Mimo wszystko całość grupy fortowej, jako jedynej w twierdzy Modlin, została wybudowana prawie do końca. Odcinek pomiechowski był najsilniejszą częścią twierdzy, były tutaj znakomite warunki terenowe do obrony dzięki położeniu w środku kompleksów leśnych nad Wkrą. Jednocześnie dla wojsk niemieckich był to najlepszy kierunek do ataku, ze względu na możliwość wykorzystania linii kolejowej. Niemieckie wojska tylko koleją mogły przetransportować na miejsce duże ilości ciężkiej artylerii i zaopatrywać ją w amunicję, co też uczyniły w trakcie wojny.

W dniach 8-9 sierpnia 1915 roku wojska niemieckie nadciągnęły w okolice Modlina i rozpoczęły przygotowywanie do ataku. 13 sierpnia Niemcy rozpoczęli natarcie. Forty grupy Carski Dar zostały zbombardowane przez wrogą artylerię, jednakże nie ucierpiały znacząco. Natomiast znacząco wpłynęło to na załogę, składającą się głównie ze słabo wyszkolonych i słabo wyposażonych żołnierzy, nieznających zasad obrony twierdzy. Dodatkowo obrońcom cięgle brakowało amunicji, chociaż mieli pod dostatkiem artylerii. Inną sprawą jest całkowity brak pomysłu na użycie tej artylerii, która została rozstawiona mniej więcej równomiernie na całej długości linii obrony wokół Modlina, zamiast skoncentrować się na głównych liniach obrony. Niemcom udało się 16 sierpnia zająć punkt oporu na prawym barku grupy Carski Dar (XVb). Dokonali tego żołnierze 5-tej i 6-tej kompanii 101 Saksońskiego Pułku Landwehry. Piąta kompania poniosła szczególne straty w boju w wyniku omyłkowego ostrzału własnej artylerii. Następnego dnia padł także główny fort XV (XVa). Dzielnie bronił się ppor. Maliński zabarykadowany w jednym ze schronów fortu XV (XVa). Poddał się dopiero po wysadzeniu pancernych drzwi, które go chroniły. Wojska niemieckie przeniosły siłę ataku na fort XVI (XVIa) i dzieła D-7 (XVIb) i D-8 (XVIc). Umocnienia grupy Carski Dar, mimo że były bardzo intensywnie ostrzeliwane za pomocą ciężkiej artylerii, to zostały uszkodzone poważnie tylko w jednym miejscu. Pocisk z najcięższego moździerza 42cm przebił strop fortu na prawej flance w efekcie czego zginęło ok. 30 rosyjskich żołnierzy.

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, w dniu 16 sierpnia wojska rosyjskie otrzymały rozkaz zajęcia fortów XIV, XV i XVI. Rosyjski plan nie udał się i jeszcze przed południem tego dnia Polacy skutecznie natarli na wojska rosyjskie, w wyniku czego wróg wycofał się i nie powtórzył już ataku na forty. Polskie wojska kontynuowały natarcie w stronę Nasielska i Serocka.

W okresie międzywojennym fort XV był wykorzystywany przez polskie wojsko jako magazyn. Pozostałe umocnienia stały niezagospodarowane lub testowano na nich elementy pancerne z huty Ostrowiec. Do tradytora na prawej flance grupy dobudowano schron bojowy z pancerną kopułą obserwacyjną na stropie. Także na stropie pobliskiej podwalni zamontowano półkopułę obserwacyjną. Na południowy-wschód od grupy fortowej w 1936 roku wybudowano dwukondygnacyjny, eksperymentalny schron bojowy. Został on wyposażony w strzelnice dla ckm oraz dla moździerzy. Na stropie umieszczono dwie pancerne kopuły (bojową i obserwacyjną) wyprodukowane w hucie Ostrowiec.

Od końca II wojny światowej cały teren grupy fortecznej był zajęty przez Wojsko Polskie. Nad torami kolejowymi żołnierze mieli wybudowaną kładkę do komunikacji. Obecnie zagospodarowany jest tylko punkt oporu, a główny fort, koszary i tradytor stoją nieużywane.

Grupa fortowa Carski Dar na planach i mapach
fot.1 Stary rosyjski plan grupy Carki Dar.
fot.2 Stary rosyjski plan fortu XV.
fot.3 Zdjęcie lotnicze z 1914/1915
fot.4 Niemiecka mapa "Karte des Westlichen Russlands" w skali 1:100 000 z 1915 roku.
fot.5 Niemiecka mapa z 1915 roku w skali 1:25 000.
fot.6 Plan ataku wojsk niemieckich z artykułu inż. Jastrzębskiego z 1926 roku
fot.7 Fort na ciekawej, niemieckiej mapie z 1938 roku. Mapa bazuje na podkładach WIG 1:100 000 ale ma naniesione położenia fortów, nie wszystkie prawidłowo.