W ramach budowy wewnętrznego pierścienia fortów, powstały także wały międzyfortowe z fosami. Wały łączyły poszczególne dzieła forteczne, ale nie tworzyły zamkniętego ciągu na terenie całej twierdzy. Niewielka część z nich zachowana jest do naszych czasów.
Wewnętrzy pierścień fortów powstawał w drugim etapie budowy twierdzy fortowej. W latach 1889-1892 wybudowano także linię wałów, które miały wzmacniać obronę międzypola powstającej linii fortów. Wały nie tworzyły pełnej linii wzdłuż całej Warszawy, miały przerwy na części odcinków obrony. W sumie powstało ok. 15 km tychże wałów.
Wały od strony przedpola, czyli od strony zewnętrznej, poprzedzone były płytką fosą, z reguły wypełnioną wodą. Zewnętrzny stok wału był długi i łagodny, umożliwiał ostrzał przedpola ze stanowisk piechoty. Na szczycie wału wybudowano ziemne ławy strzeleckie z przedpiersiami. Ławę strzelecką można sobie wyobrazić jako jedną ścianę okopu / transzei, która pozwala żołnierzowi (strzelcowi) ukryć się za nasypem ziemnym (przedpiersiem) przed atakującym wrogiem i prowadzić bezpiecznie ostrzał zza takiej ochrony. Wał od strony wewnętrznej był bardziej stromy. Całość miała wysokość około 4 metrów. Najlepiej zachowany wał znajduje się przy ulicy Racławickiej.
W ramach budowy wałów powstały także trzy dzieła pośrednie - umocnienia ziemne w postaci podwójnych redanów / rawelinów. Można je sobie wyobrazić jako dwa trójkątne fragmenty walów, ze wspólną podstawą trójkąta. Pozwalały na obronę prowadzoną nie tylko frontalnie przed wały, ale także i wzdłuż wałów, w tym także od strony wnętrza twierdzy.
Powstały następujące fragmenty wałów:
- Wał razem z dziełem pośrednim Buraków, na północny-wschód od Fortu Bema, między obecnymi ulicami Broniewskiego i Słowackiego. Obecnie zachowany jest mały, południowy fragment dzieła pośredniego i małe fragmenty sąsiadujących, zachodnich wałów. Całość w postaci parku / terenów zielonych.
- Wał na wschód od Fortu Bema, w postaci linii łamanej. Obecnie częściowo zachowany, a częściowo splantowany, teren sąsiadujący m.in. z ogródkami działkowymi, a częściowo był używany jako trybuny na terenach sportowych.
- Wał na południe do Fortu Bema, razem z działem pośrednim, do północnej granicy obecnego Centrum Handlowego Wola Park. Obecnie nieistniejący.
- Wał na południe od Drogi Górczewskiej razem z dziełem pośrednim, z terenów ogródków działkowych przy ulicy Szańcowej, przez nieistniejący Fort Wola, przez obecną ulicę Wolską, przez linie kolejowe i Fort Odolany, aż po Fort Szczęśliwice. Z całego tego długiego fragmentu wałów zachowana jest tylko niewielka część dzieła pośredniego na terenie ogródków działkowych przy ulicy Olbrachta.
- Wał pokrywający się z obecną ulicą Korotyńskiego, od Parku Szczęśliwickiego do ulicy Mołdawskiej, razem z Fortem Rakowiec. Obecnie zachowany jest fragment na wschód od fortu, w postaci terenów zielonych.
- Wał wzdłuż obecnych ulic Racławickiej i Odyńca, aż do Puławskiej, razem z Fortem Mokotów i nieistniejącym Fortem Odyńca. Jest to najlepiej zachowany fragment wałów, ale tylko wzdłuż ulicy Racławickiej, od Żwirki i Wigury do Miłobędzkiej, bezpośrednio na granicy osiedla Marina Mokotów.
- Wał z mokrą fosą od Królikarni, wzdłuż ulicy Idzikowskiego, przez Fort Piłsudskiego, aż do ulicy Powsińskiej. Zachowane są częściowo zbiorniki wodne w miejscu dawnej fosy.
- Wał z fosą sąsiadujący z Jeziorkiem Czerniakowskim, wzdłuż obecnej ulicy Wolickiej. Zachowana jest mokra fosa w postaci zbiornika wodnego o nazwie Fosa Wolicka. Podczas budowy Trasy Siekierkowskiej fosa została oczyszczona i uszczelniona, pełni rolę zbiornika na retencyjnego dla trasy. Obok dawnej fosy biegnie droga forteczna z zachowaną częściowo nawierzchnią w postaci kocich łbów.
- Wał na Żeraniu, w obecnym miejscu elektrociepłowni i portu. Obecnie nieistniejący.
Po likwidacji twierdzy tereny wałów były częściowo plantowane, w zależności od lokalizacji i od potrzeb. Nieliczne zachowane fragmenty pełnią funkcje terenów zielonych albo zbiorników wodnych. W zasadzie jedynym wartym zobaczenia reliktem wałów są umocnienia przy ulicy Racławickiej.
Wały międzyfortowe na mapach.
Wały międzyfortowe na mapach. Niemiecka mapa "West. Osteuropa" z roku 1914. Źródło: Mapster.
fot.1. Wały z okolic fortu Bema i dzieła Buraków.
fot.2. Zachodnia część twierdzy, od dzieła na północ od Fortu Wola do Fortu Szczęśliwice.
fot.3. Południowa część twierdzy, wzdłuż obecnych ulic Korotyńskiego, Racławickiej i Odyńca.
fot.4. Południowa część twierdzy, Królikarnia i Czerniaków.
fot.5. Obecne tereny elektrociepłowni i portu na Żeraniu.
Wały międzyfortowe na zdjęciach lotniczych.
Wały międzyfortowe na zdjęciach lotniczych. Niemiecka zdjęcia z 1944 roku ze zbiorów archives.gov
fot.1. Fosa Wolicka.
fot.2. Dzieło pośrednie Buraków.
fot.3. Dzieło pośrednie na południe od Fortu Bema.
fot.4. Wały na zachód od Fortu Szczęśliwice.
fot.5. Wały na zachód od Fortu Mokotów.
fot.6. Wały na wschód od Fortu Piłsudskiego.
Opracowano na podstawie:
- "Twierdza Warszawa", Lech Królikowski, Bellona, Warszawa 2002.
- "Wielki leksykon uzbrojenia, wrzesień 1939, tom 162 - Forty Warszawy", Piotr Bieliński, Edipresse Polska, Warszawa 2019.
- Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej Mapster.
- Zdjęcia lotnicze z 1944 roku ze zbiorów National Archives Catalog.