Modlin - zewnętrzny pierścień fortów

W 1909 roku zmieniono koncepcję obrony zachodniej części Rosji - twierdzę w Warszawie i w Zegrzu przeznaczono do likwidacji, a twierdzę w Modlinie (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск) postanowiono jednak rozbudować. W latach 1912-15 powstał wokół Modlina drugi pierścień fortów (od IX do XVIII) wraz z dziełami pośrednimi (od D-1 do D-10). Tylko nieliczne z tych obiektów zostały wybudowane w całości do czasu rozpoczęcia wojny.

Modlin forty zewnetrzne

Fort XIVb w Goławicach był budowany w latach 1912-1915 w ramach zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin. Fort ten miał być głównym elementem grupy fortowej Goławice. Na południowy-wschód powstał samodzielny fort XIV (XIVc) Goławice.

Na dosyć dużym terenie Goławic, od rzeki Wkry do lasów grupy Carski Dar, zaplanowano wybudowanie kilku różnych umocnień. Rosjanie postanowili wybudować małą grupę fortową, którą nazywali po prostu "grupą goławicką" oraz pojedynczy fort nazwany XIV. Dodatkowo przed wojną wybudowano szereg umocnień polowych. Natomiast na mapach niemieckich z czasów wielkiej wojny, a następnie na późniejszych mapach polskich i także rosyjskich, pojawiły się oznaczenia XIVa, XIVb itd. oraz część umocnień polowych potraktowano jak fortyfikacje stałe. Stąd jest spore zamieszanie z numeracją i nazewnictwem poszczególnych obiektów. Ostatecznie możemy mówić o poniższych umocnieniach:

  • Fort XIV - pojedynczy fort na polach obok Goławic, czasami nazywany fortem Toruń (inna numeracja - na Wikipedii XIV, na mapach niemieckich i francuskich XIVc, w rejestrze zabytków i u Jastrzębskiego XIVb).
  • Fort XIVb - główny fort grupy fortowej Goławice (inna numeracja - na Wikipedii, mapach niemieckich i francuskich XIVb, w rejestrze zabytków i u Jastrzębskiego XIVa).
  • Fort XIVa - małe dzieło na brzegu Wkry, część grupy fortowej, na zachód od głównego fortu XIVb.
  • Dzieło pośrednie lub koszary obronne, część grupy fortowej, na wschód od fortu głównego XIVb. Obiekt raczej nigdy nie został wybudowany, nie ma pewności czy faktycznie był planowany. Ewentualnie na mapach zaznaczone jest jedno z licznych dzieł ziemnych budowanych w czasie wojny. Występuje na materiałach Jakowlewa i Bochenka.
  • Być może dzieło pośrednie na zachód od fortu XIV, a na południe od głównego fortu XIVb. Ten obiekt występuje tylko na niektórych mapach niemieckich i francuskich jako fort XIVa, stąd możliwe że to jednak tylko błąd kartografów i chodzi o dzieło obok głównego fortu.

Główna część grupy Goławice to centralny fort XIVa wybudowany na planie trapezu oraz małe dzieło z tradytorem na zachód od fortu, nad brzegiem rzeki Wkra. Podstawową częścią głównego fortu była duża podwalnia, otoczona rowem fortecznym. Fosa byłą broniona z kaponiery przeciwskarpowej w prawym barku. Na prawym barku zaplanowano także tradytor do obrony międzypola. Przeciwskarpa została połączona z podwalnią za pomocą głębokiej poterny. Na stropie podwalni powstały stanowiska bojowe z betonowym przedpiersiem.

Grupa fortowa nie została wybudowana do końca. Główny fort posiada całą przeciwskarpę i poternę, dużą część fosy prawego barku i czołowej, ale bez fosy lewego barku i szyjowej. Powstał prowizoryczny tradytor, wybudowany częściowo z kamienia. Nie wiadomo czy miała powstać kaponiera szyjowa. Małe dzieło powstało w postaci ziemnej działobitni do obrony lewego międzypola, z małym schronem. Umieszczono tutaj także pompę do czerpania wody z rzeki, którą doprowadzono do głównego fortu wodociągiem. Całość grupy została otoczona przeszkodami z drutu kolczastego.

Na potrzeby budowniczych i zaopatrzenia budowy kompleksu fortów, na południe od fortów, nad brzegiem Wkry powstała osada, która z czasem przekształciła się w miejscowość Goławice Drugie. Mieszkała tam spora społeczność żydowska i w związku z tym potocznie nazywano to miejsce Jerozolimką.

W trakcie I wojny światowej cały pomiechowski odcinek obrony Twierdzy Modlin, czyli grupy fortów XIV, XV, XVI oraz dzieło D8, leżały na linii głównego ataku wojsk niemieckich. Wynikało to głównie ze względu na przebiegającą tędy linię kolejową, którą miała być główną arterią dostarczającą artylerię, amunicję i zapasy. W tym rejonie przebiegały także dwie najlepsze utwardzone drogi w okolicy.

Atak na Modlin rozpoczął się po zajęciu Warszawy, co miało miejsce 5 sierpnia 1915 roku. Cała twierdza została okrążona 10 sierpnia, natomiast 13 sierpnia rozpoczął się atak niemiecki, poprzedzony ostrzałem artylerii. Straty materialne po ostrzale były małe, ale bardzo ucierpiało morale słabo wyszkolonych sił rosyjskich. 14 sierpnia Niemcy rozpoczęli główny atak intensywnym ostrzałem fortów XV i XIV, ale także mniejszym w kierunku fortów XVI i dzieła D8. Główny szturm trwał w stronę grupy Carski Dar i dopiero po ciężkich walkach, po upadku fortów XV, siły niemieckie zostały skierowane na forty XVI i D8, a potem w stronę Goławic. Grupa fortowa Goławice została opuszczona przez Rosjan 17 sierpnia, bez walki i bez wysadzania umocnień ze względu na brak materiałów wybuchowych i brak czasu. Obrona twierdzy zakończyła się dosyć szybko i 20 sierpnia generał Bobyr podpisał akt kapitulacji Twierdzy Nowogieorgijewsk.

Z czasów wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku zachowała się pocztówka opisana "Fort XIV atakowany silnie przez bolszewików". Czy faktycznie taki atak miał miejsce, tego nie wiemy. Na pewno wiemy, że rosyjskie oddziały zbliżyły się do dawnych ,fortecznych umocnień 15 sierpnia i przekroczył wtedy Wkrę na południe od Borkowa. To z tego rejonu rozpoczął się atak 5. Armii gen. Sikorskiego i walki znane jako Bitwa nad Wkrą oraz Bitwa o Nasielsk w dniach 14-16 sierpnia 1920 roku. Był to najważniejszy przełom całej wojny a jednocześnie duże zaskoczenie dla Rosjan, którzy nie spodziewali się polskiego natarcia. Nie dość, że zostali oni zatrzymani w swoim pochodzie na zachód, to po bardzo ciężkich walkach odzyskaliśmy Nasielsk. Data 16 sierpnia 1920 to bardzo punkt wojny z dwóch powodów - zatrzymanie wojsk Tuchaczewskiego pod Nasielskiem oraz rozpoczęcie polskiej kontrofensywy znad Wieprza.

W okresie międzywojennym fort nie był wykorzystywany przez polskie wojsko. Nie był też przygotowywany do wojny 1939 roku.

Fort XIVb oraz teren dzieła XIVa był we władaniu wojska przez cały okres PRL. Wojsko nie wykorzystywało umocnień, ale kilka razy potraktowano teren jako miejsce ćwiczeń saperów, czego efektem są wysadzone drzwi pancerne leżące do dzisiaj w jednym z przejść. W latach 80-tych XX wieku zaczęły powstawać tutaj nielegalne ogródki działkowe. W odróżnieniu od innych fortów, gdzie ogródki były lokowane na zewnątrz fortu a same umocnienia były nieużywane, w Goławicach został rozparcelowany cały teren. Ostatecznie fort jest niedostępny do zwiedzania, a każdy fragment umocnień jest we władaniu innej osoby. Poterna pod fosą oraz fragment przeciwskarpy jest zalany i służy działkowcom jako źródło wody, mają zainstalowaną tam hydrofornię. Ogromne wrażenie na zwiedzających robi wejście do poterny od strony przeciwskarpy - jest tam bardzo duża przestrzeń, podobna jak na forcie XVI.

fot.1. Pocztówka z 1920 roku "Fort XIV silnie atakowany przez bolszewików", znalezione na fotopolska.eu.
fot.2. Schematyczny plan grupy fortowej Goławice wg. J.Jastrzębskiego 1926 (opisany jako fort XIVa).
fot.3. Schematyczny plan fortu XIV wg. J.Jastrzębskiego 1926 (opisany jako fort XIVb).
fot.4. Fort główny grupy, plan schronu pogotowia trafionego podczas walk 1915 roku wg. J.Jastrzębskiego
fot.5. Fort wzorcowy F1910 inż. Bujnickiego, możliwa docelowa forma fortu.

Fort XIVb Goławice na mapach
fot.1 Niemiecka mapa "Karte des Westlichen Russlands" w skali 1:100 000 z 1915 roku.
fot.2 Niemiecka mapa z książki "Die Eroberung von Nowo Georgiewsk" z 1926 roku. Fort ma oznaczenie XIVb.
fot.3 Fort na ciekawej, niemieckiej mapie z 1938 roku. Mapa bazuje na podkładach WIG 1:100 000 ale ma naniesione położenia fortów, nie wszystkie prawidłowo. Fort ma oznaczenie XIVa.
fot.4 Współczesna mapa topograficzna z Geoportal.gov.pl
fot.5 Zdjęcia Lidar z Geoportal.gov.pl