Modlin - zewnętrzny pierścień fortów

W 1909 roku zmieniono koncepcję obrony zachodniej części Rosji - twierdzę w Warszawie i w Zegrzu przeznaczono do likwidacji, a twierdzę w Modlinie (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск) postanowiono jednak rozbudować. W latach 1912-15 powstał wokół Modlina drugi pierścień fortów (od IX do XVIII) wraz z dziełami pośrednimi (od D-1 do D-10). Tylko nieliczne z tych obiektów zostały wybudowane w całości do czasu rozpoczęcia wojny.

Modlin forty zewnetrzne

Dzieło D8 w Czarnowie (fort XVIc) było budowane przez Rosjan w latach 1912-1915 w ramach zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin (Nowogieorgijewsk). Konstrukcja dzieła jest inna niż pozostałych fortów z tego okresu.

Projekt fortu odbiega od wszystkich projektów fortów standardowych z tego okresu, chociaż budowany był według takich samych koncepcji jak pozostałe forty zewnętrznego pierścienia. Możliwe, że był wzorowany na niemieckich lub francuskich punktach oporu. Dzieło powstało jako ziemno-betonowy punkt oporu o narysie zbliżonym do półkola. Otoczony jest suchym rowem fortecznym i wałem piechoty. Pod wałem umieszczono główną część dzieła czyli podwalnię. Z dziedzińca fortu do podwalni prowadzą dwa wejścia z przelotniami. Na stropie przelotni wybudowano stanowiska strzeleckie z betonowym przedpiersiem dla piechoty. Wnętrze podwalni pełniło także funkcję koszar w okresie mobilizacji i w szerszych fragmentach zamontowane były na ścianach prycze dla załogi. Na wale umieszczono betonowe stanowiska obserwacyjne. Prawdopodobnie podwalnia nie powtała w całości - wybudowano tylko jej prawą połowę.

Fort nie posiadał kaponier w fosie czołowej, która była broniona bezpośrednio z wałów. W części szyjowej nie było fosy, a obronę bierną miała tam zapewnić krata forteczna i zasieki. Także w fosie czołowej umieszczono kraty forteczne, potykacze i zasieki z drutu kolczastego.

Z prawej części podwalni poprowadzono poternę do tradytora (kaponiery?) umieszczonego w szyi fortu. Tradytor posiada małą kaponierę dla broni ręcznej oraz trzy stanowiska dla artylerii. Jego zadaniem była obrona w stronę Narwi. Tradytor posiada cztery wejścia do części magazynowej, zabezpieczone niegdyś pancernymi drzwiami. Ten obiekt bojowy jest bardzo charakterystyczny, do tego stopnia, że powstały w 1915 roku co najmniej dwie pocztówki przedstawiające te umocnienia.

Strop fortu został zabezpieczony stalowymi belkami oraz ponad 4 metrami betonu, co czyniło z niego najmocniejszy obiekt twierdzy. W części szyjowej zapewniono dostęp do wody pitnej oraz do zasilania elektrycznego.

W stronę dzieła D7 i fortu XVI wybudowano tunel forteczny pod przebiegającą obok drogą.

W stronę rzeki wybudowano pas umocnień ziemnych, które miały być wyposażone w ciężki, polowy schron. Nie wiadomo czy ta część powstała, obecnie nie ma po niej śladu. Powstały także umocnienia ziemne na wyspie, na rzece. Całość miała za zadanie ochronę i obserwację wysokiego brzegu Narwi. Pod osłoną skarpy umieszczono także schrony dla dowództwa tego odcinka obrony.

Dzieło D8 w Czarnowie w czasie I wojny światowej znajdowało się na linii głównego ataku wojsk niemieckich. Atak w tym rejonie rozpoczął się 13 sierpnia 1915 roku. Jako główny cel wojska niemieckie obrały sobie forty grupy Carski Dar oraz fort XVI. 14 sierpnia rozpoczął się całodniowy ostrzał artyleryjski tego rejonu twierdzy. Następnego dnia ruszył szturm na fort XV i grupę Carski Dar, w wyniku którego 16 sierpnia Niemcy zajęli fort na prawym skrzydle grupy. 17 sierpnia rozpoczął się także bezpośredni atak na fort XVI, międzypole i dzieło D8. Fort D8 był atakowany przez wojska 333 pułku piechoty. Tego samego dnia załoga fortu została wzmocniona nowymi żołnierzami, ale jednocześnie wieczorem podjęto decyzję o wycofaniu się. Rosjanie opuścili cały pomiechowski odcinek obrony w nocy z 17 na 18 sierpnia. Następnego dnia Niemcy wkroczyli na teren fortów... 20 sierpnia 1915 roku gen. Bobyr podpisał kapitulację Twierdzy Modlin.

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, w dniu 16 sierpnia wojska rosyjskie otrzymały rozkaz zajęcia fortów XIV, XV i XVI. Rosyjski plan nie udał się i jeszcze przed południem tego dnia Polacy skutecznie natarli na wojska rosyjskie, w wyniku czego wróg wycofał się i nie powtórzył już ataku na forty. Polskie wojska kontynuowały natarcie w stronę Nasielska i Serocka.

W okresie międzywojennym fort nie był użytkowany przez polskie wojsko, ze względu na znaczne oddalenie od rdzenia twierdzy. Dopiero pod koniec lat 1930. na forcie zaczęto testować pancerze forteczne. Na stropie fortu zamontowano polski, nowoprojektowany pancerz dla karabinu ckm tzw. hauba pancerna (więcej w artykule: Kopuła bojowa na ckm z 1934 roku – HAUBA nowatorski pancerz). Pancerz zachował się do czasów współczesnych.

Fort nie był przygotowywany do obrony twierdzy w 1939 roku.

Po zajęciu fortyfikacji Modlina, jeszcze w październiku 1939 roku, Niemcy przeprowadzili inspekcję części zajętych umocnień i przygotowali raport z dokumentacją. Całość została wydana w formie książki w 1941 roku, ale dostępne są też pierwotne maszynopisy. Możemy tam przeczytać podsumowanie, które mówi m.in., że jeżeli obrona starych, carskich fortów zostałaby wcześniej przygotowana i naprawiona, nawet środkami polowymi, to fortyfikacje mogłyby zmusić nacierające wojska niemieckie do przeprowadzenia regularnego, zajmującego czas i środki ataku. Forty zewnętrzne miały mocne, masywne betonowe kazamaty, dzięki czemu były odporne na najcięższe bombardowanie i atak z bliska. Miały głębokie i szerokie rowy forteczne, były dobrze okopane i frontalny ogień piechoty można byłoby łatwo odeprzeć. W raporcie jest przypuszczenie, że Polacy prawdopodobnie z braku czasu nie wykorzystali i nie rozbudowali fortyfikacji, a także nie stawiali prawie żadnych przeszkód, tak że wielka bierna siła umocnień nie została wcale wykorzystana. Fakt, że Modlin padł dopiero po stosunkowo długim okresie okrążenia, wynika prawdopodobnie z niechęci niemieckiego kierownictwa do poczynienia większych poświęceń, aby przyspieszyć zajęcie twierdzy.

W czasach PRL fort był w posiadaniu naszego wojska, ale tylko przez krótki czas był użytkowany przez wojsko. W roku 1987 nie był już użytkowany przez żaden podmiot, ale nadal był w posiadaniu wojska. Ostatecznie na terenie umocnień ulokowano kompleks ogródków działkowych. Obecnie właścicielem terenu są działkowcy zrzeszeniu w Stowarzyszeniu Miłośników Fortu XVIa Czarnowo.

Obiekt jest prywatny i należy do działkowców. Teren nie jest udostępniony do zwiedzania, jest zamknięty i ogrodzony.


Dzieło D8 i międzypole w 1915 roku

Dzieło D8 i międzypole w 1915 roku
fot.1-4 Zdjęcia niemieckich żołnierzy na zdobytym międzypolu fortów XVI-D7-D8,
fot.5-7 Niemieckie zdjęcia z 1915 roku przedstawiające tradytor
fot.8 niemieckie zdjęcie z 1939 roku, także przy tradytorze

Dzieło D8 w Czarnowie na planach

Dzieło D8 w Czarnowie na planach
fot.1 plan dzieła D8 wg. J.Jastrzębskiego 1926
fot.2 plan dzieła D8 wg. W.Yakowlewa 1936
fot.3 plan podwalni z białej karty z 1987 roku, autor A.Stępień
fot.4 plan tradytora z białej karty z 1987 roku, autor A.Stępień (plan zawiera błędy)

Dzieło D8 w Czarnowie, rok 2023

Dzieło D8 w Czarnowie, rok 2023

Działo D8 Czarnowo na mapach

Fort XVI Czarnowo na mapach
fot.1 niemiecka mapa z 1915 roku
fot.2 plan niemieckiego ataku 1915 roku na fort XVI, plan pochodzi z książki z 1926roku
fot.3 niemiecka mapa z 1938 roku, bazująca na mapach polskich mapach WIG 1:100 000, ciekawostka - jest to mapa z naniesionymi fortyfikacjami
fot.4 współczesne zdjęcie Lidar z Geoportal.gov.pl

Opracowano na podstawie:

  • płk. J. Jastrzębski "Obrona Modlina w r.1915" w "Saper i Inżynier Wojskowy", Warszawa 1926,
  • Franz Bettag ”Die Eroberung von Nowo Georgiewsk", Berlin 1926,
  • W.Jakowlew, N.Szmakow "Stałe formy fortyfikacyjne przed i podczas wojny imperialistycznej 1914-1918", Moskwa 1936
  • "Denkschrift über die polnische Landesbefestigung", Berlin 1941
  • Ryszard Bochenek "Twierdza Modlin", wyd. Bellona, Warszawa 2002,
  • Franz Aufmann hauba.pl
  • Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej,
  • Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,
  • Karty ewidencyjne zabytków i architektury i budownictwa tzw. karta biała z zabytek.pl wykonane w 1986 roku przez A.Stępień.