W 1832 roku inż. Dehn zaproponował wybudowanie na placu Saskim dużej, trzypiętrowej działobitni. Projekt nie doczekał się realizacji, ale rozpoczęto budowę drugiego pomysłu Dehna tj. budowę Cytadeli górującej nad miastem w miejscu istniejących już koszar nad wysokim brzegi Wisły.
Cytadela Warszawska miała powstać nie tylko do celów obronnych, ale może nawet bardziej była symbolem władzy carskiej Rosji na terenie Polski. Wojsko w Warszawie miało za zadanie strzec zdobytych terenów i nie dopuszczać do buntu lokalnej ludności. W razie powtórzenia się walk jak podczas Powstania Listopadowego, umocnienia Cytadeli mogły by stać się punktem oporu dla wojska strzegącego stolicy.
13 marca 1832 roku car Mikołaj I podpisał decyzję o rozpoczęciu budowy Cytadeli w miejscu dawnego folwarku Fawory oraz internatu zakonu Pijarów,a także koszar Aleksandrowskich. Ciekawostką jest, że właśnie od terenów należących do zakonników cała obecna dzielnica nosi nazwę Żoliborz. Ówcześnie zakonnicy szczycili się posiadaniem pięknych ogrodów na wysokim brzegu Wisły, co w języku francuskim tłumaczyło się Joli Bord - Piękny Brzeg.
W maju tego samego roku wmurowano kamień węgielny i rozpoczęto prace budowlane. Głównie wykonywano prace ziemne, czyli kopano fosy i sypano wały, ale także wyburzano istniejące domy na Żoliborzu. Wewnątrz Cytadeli znalazły się koszary Aleksandrowskie, budynki zakonników, pałacyk i kościół. Całość prac budowlanych zakończono w ciągu 18 miesięcy, co było rekordowym czasem. Dwa lata po wmurowaniu kamienia węgielnego, w maju 1834 roku, nastąpiło uroczyste otwarcie Cytadeli.
Mimo oficjalnego otwarcia prace budowlane trwały dalej. W 1835 roku rozpoczęto budowę Fortu Śliwickiego po drugiej stronie Wisły. Miał on za zadanie osłonę przeprawy mostowej od strony Pragi. Jego budowę zakończono w 1838 roku i jednocześnie rozpoczęto przebudowę starych koszar pamiętających jeszcze Gwardię Pieszą Koronną. Wzniesiony został także magazyn mundurowy - późniejsze więzienie znane jako X Pawilon. Powstały także nowe budynki zarówno koszarowe, mieszkalne dla oficerów jak też stajnie czy magazyny.
Cytadela Warszawska na planach i mapach.
Koszty budowy umocnień formalnie ponosiło miasto Warszawa. I to nie tylko samych prac budowlanych ale także wykupu nieruchomości. Carscy oficerowie przy okazji budowy dopuszczali się wielu nadużyć finansowych i zagrabiali dla siebie pieniądze przeznaczone na inwestycję. Dopiero od 1865 roku wszelkie koszty budowy fortyfikacji zostały przerzucone na skarb Królestwa. Ocenia się, że koszt wybudowania Cytadeli to ok.10 mln rubli, czyli ok. 10 ton złota.
Wejściami do Cytadeli były trzy bramy: Wrota Konstantynowskie (Brama Żoliborska), Wrota Michajłowskie (Brama Bielańska) oraz Wrota Iwanowskie od strony Wisły przy kaponierze (Brama Straceń). W latach 80-tych XIX wieku wzniesiono czwartą bramę Wrota Aleksandrowskie (Brama Nowomiejska). Wrota Konstantynowskie posiadały most przerzucony nad fosą przez który być może biegła do wnętrza Cytadeli linia kolejki wąskotorowej.
Cytadela powstała jako dzieło częściowo bastionowe a częściowo poligonalne (od strony Wisły). Ogólny narys można określić jako półokrąg oparty cięciwą o brzeg rzeki. Cała twierdza otoczona była wałem z suchą fosą o ziemnej przeciwskarpie i skarpie otoczonej przez mur Carnota. Powstało pięć bastionów przy czym dwa skrajne to półbastiony. W barkach każdego z bastionów znajdowały się jednokondygnacyjne działobitnie. Powstały także dwie dwukondygnacyjne kaponiery: północna w kurtynie między bastionami IV i V oraz południowa będąca zakończeniem bastionu I. Obie kaponiery mogły jednocześnie prowadzić ostrzał Wisły. Naprzeciw kurtyn, zostały umieszczone półokrągłe jednokondygnacyjne reduty. Do prowadzenia ognia wzdłuż Wisły służyły dwie dwukondygnacyjne baterie umieszczone w załamaniach muru (południowa pomiędzy kaponierą i Wrotami Iwanowskimi oraz symetrycznie północna przy Wrotach Michajłowskich). Dodatkowa dwukondygnacyjna kaponiera wschodnia powstała także przed Wrotami Iwanowskimi.
Konstrukcja Cytadeli nie była niczym odkrywczym i powielała rozwiązania innych tego typu umocnień. Była bardzo podobna do starych umocnień francuskich i holenderskich. Od początku nie była projektowana do walki podczas wojny, co było widać przez brak prochowni, koszar obronnych, a stropy kaponier były kryte zwykłym dachem bez nasypów ziemnych. Takie działanie było celowe, gdyż przeciwnikiem carskich wojsk mieli być ewentualni polscy powstańcy, nieposiadający artylerii, a nie regularne niemieckie wojska. W Cytadeli powstały koszary, które mieściły nawet 16 tys. żołnierzy.
Artyleria umieszczona w Cytadeli mogła bez problemu ostrzeliwać całe Nowe i Stare Miasto. Groźba użycia ponad 500 sztuk armat wystarczyła do tego aby w czasie Powstania Styczniowego nie rozpoczęły się w Warszawie prawie żadne walki powstańcze.
Polecam artykuł na temat Cytadeli na stronie Muzeum X Pawilonu - Geneza Cytadeli.
Opracowano głównie na podstawie artykułu "Cytadela Warszawska - prawdy i fikcje" Wiesław Leszek Ząbek a także innych materiałów wyszczególnionych w bibliografii.
