Teren Polski, czy ówczesne Królestwo Polskie, było w XIX wieku dobrym przyczółkiem dla carskiej Rosji jako miejsce koncentracji przed uderzeniem na Niemcy czy Austrię. Jednocześnie w przypadku ataku Niemiec wojska carskie mogłyby zostać łatwo okrążone. Stąd też Rosjanie tworzyli na linii Wisły i Narwi linię fortyfikacji z centralnym punktem w Warszawie.

Cytadela w Warszawie powstała w celu pilnowania porządku w mieście, ale była zbyt słaba do obrony w trakcie wojny. Ponadto w XIX wieku miał miejsce dynamiczny postęp techniki wojennej, zwłaszcza w artylerii, który spowodował zmianę koncepcji budowy fortyfikacji. Artyleria stała się na tyle sina, że żadna ze starych ceglanych twierdz, z linią ciągłych murów nie była w stanie jej się oprzeć. Dotychczasowe umocnienia Warszawy, składające się z Cytadeli i kilku małych fortów, okazały się być niewystarczające do skutecznej obrony miasta. Twierdza musiała zostać rozbudowana i wykonano to zgodnie z nowoczesną myślą fortyfikacyjną tworząc twierdzę fortową.

Plany Twierdzy Warszawa powstały u gen. Edmunda Todlebena. Całe miasto, a nie tylko sama Cytadela, miało zostać otoczone dwoma liniami fortów artyleryjskich. Forty miały tworzyć linię dzieł umieszczonych w takiej odległości aby wzajemnie mogły bronić obszaru pomiędzy fortami (międzypola). Sama Cytadela miała pozostać jako rdzeń twierdzy, ale raczej już tylko z funkcjami magazynowymi i koszarowymi.

W pierwszym etapie budowy twierdzy od 1881 roku wznoszono umocnienia zewnętrznego pierścienia fortów. Składał się on z 14 fortów rozmieszonych wokół Warszawy (10 za zachodnim brzegu Wisły i 4 po praskiej stronie) w odległości ok. 8km od centrum miasta i o międzypolach 3-4 km. Ceglane obiekty oznaczono liczbami rzymskimi od I do XIV. Dodatkowo zaplanowano także wysuniętą o ok. 1,5 km linię obrony składającą się z czterech fortów oznaczanych literowo. Miały to być: fort A pomiędzy fortami II i III, fort B pomiędzy fortami IV i V, fort W pomiędzy fortami VI i VII oraz fort G pomiędzy fortami VII i VIII. Wybudowano tylko fort A, reszta nigdy nie doczekała się realizacji. Forty zewnętrznego pierścienia realizowano według planów tzw. fortu standardowego z 1879. Był to obiekt ceglany o narysie bastionowym. Posiadał dwa wysokie wały o krótkich przedpiersiach i trawersach w wale artyleryjskim. Były to jednak obiekty pełniąca zasadniczo funkcje baterii chociaż doświadczenia przemawiały za budową dzieł z artylerią wyprowadzoną na międzypole.

W 1886 roku rozpoczął się drugi etap budowy twierdzy. Wznoszono forty wewnętrznego pierścienia usytuowane 2-3 km za dziełami zewnętrznego pierścienia (a właściwie półpierścienia) i o międzypolach 2,5-3,5 km.

Powstało pięć fortów ulokowanych tylko na zachodnim brzegu Wisły. Dzieła były powieleniem założeń fortu standardowego z 1879 roku. Zostały wzbogacone jedynie o funkcje magazynowe poprzez rozbudowę wnętrza i szyi fortów o magazyny prochu i amunicji. Koszary zostały natomiast przeniesione pod wał artyleryjski w czole fortu. Wszystkie obiekty wewnętrznego pierścienia otrzymały nazwy literowe, będące pierwszą literą nazwy dzielnicy na terenie której powstawały. Były to: fort P - Parysów (obecnie Bema), fort W - Wola, Fort Szcz - Szczęśliwice, Fort M- Mokotów oraz fort Cz - Czerniaków.

W 1887 roku Cytadela Aleksandrowska oficjalnie została przemianowana na Twierdzę Warszawską. Rok wcześniej zakończono budowę fortów na prawym brzegu rzeki, natomiast w 1888 roku fortów zewnętrznego pierścienia na lewym brzegu Wisły. Wszystkie prace przy budowie twierdzy zakończono w 1890 roku.

W latach 1889-92 wzmocniona została wewnętrzna linia fortów. Pomiędzy fortami powstały łączące je wały wyposażone w rów i esplanadę. Wybudowano także 3 punkty oporu: Czyste, Rakowiec i Wierzbno. Były to budowle ziemne z dwoma murowanymi schronami i fosą wypełniona wodą. Powstała także bateria Królikarnia wzmacniająca fort Cz (Czerniaków). Pomiędzy fortami VII i VIII wzniesiono nowoczesny fort pośredni VIIa. Była to już reduta a nie bateria jak pozostałe forty twierdzy. Miał narys rombu i został wyposażony w niskie wały o długim przedpiersiu. W latach 1891-92 także umocnienia Pragi zostały wzbogacone o trzy punkty oporu analogiczne do obiektów na lewym brzegu Wisły - fort XIa (Grochów II), fort XIIa (Lewinów) oraz fort XIVa (Żerań).

Prawie natychmiast po zakończeniu wznoszenia twierdzy fortowej przystąpiono do jej modernizacji która trwała od 1892 do 1909 roku. Szybko idące zmiany w technice wojskowej spowodowały, że forty nie były w stanie oprzeć się nowym ładunkom burzącym. Cegła i wał ziemny stanowił zbyt małą przeszkodę na artylerii wroga. Spowodowało to konieczność wzmocnienia fortów. Robiono to głównie poprzez wylanie grubej warstwy betonu na ceglane stropy oraz wymianę części umocnień fortecznych z ceglanych na betonowe. Forty dwuwałowe były przebudowywane na jednowałowe, gdyż fort z dwoma wałami był zbyt wysoki i poprzez to za bardzo widoczny od strony przedpola. Trzeba było więc obniżyć wysokość fortów poprzez likwidację jednego z wałów. Także stanowiska artylerii zostały wyprowadzone z fortów na zapole. Prace modernizacyjne były uzupełnione budowlą dodatkowych magazynów i koszar zarówno w fortach jak i na terenie miasta, dróg i kolei fortecznych oraz linii elektrycznych. Powstało wiele dodatkowych obiektów w postaci łaźni, piekarń i szpitali wojskowych.

W 1887 roku padła propozycja utworzenia Warszawskiego Rejonu Fortecznego opierające się na trójkącie twierdz w Warszawie, Modlinie i Zegrzu. Umocniony rejon miał zapewniać przeprowadzenie bezpiecznej koncentracji wojsk. Jednocześnie jego funkcjonowanie miało wymuszać na wrogiej armii (niemieckiej) bliżej określony i przewidywalny kierunek ataku. W październiku 1891 roku powołano sztab Warszawskiego Rejonu Fortecznego. W ramach połączenia Warszawy z Zegrzem zaplanowano wybudowanie linii fortów łącznikowych pomiędzy twierdzami. Dwa z tych fortów (Wawer i Kawęczyn) powstały w latach 1892-93 na terenie Warszawy. Fort XI i fort Kawęczyn stanowiły połączenie linii obrony Warszawy z linią obrony rejonu umocnionego.

Doświadczenia wojny Rosji z Japonią w 1905 roku podważyły wiarę w skuteczność umocnień fortyfikacyjnych. Warszawski Rejon Forteczny postanowiono zlikwidować pozostawiając jednak całą Twierdzę Modlin i rozbudowując jej umocnienia. 31 stycznia 1909 roku podjęto decyzję o likwidacji Twierdzy Warszawa, którą budowano przez ostatnie dziesięciolecia. Rozkaz zakładał całkowitą likwidację większości fortów (głównie z zewnętrznego pierścienia) ale pozostawiał w nienaruszonym stanie Cytadelę. W pierwszej kolejności miały zostać rozebrane umocnienia na wschodnim brzegu Wisły. Przez kilka lat trwały spory co do konieczności i sposobu likwidacji twierdzy. Do fizycznej rozbiórki przystąpiono więc dopiero wiosną 1913 roku. Jednakże z braku funduszy rozkaz nie został wykonany do końca. Cześć fortów rozebrano (głównie po praskiej stronie Wisły), ale większość została tylko rozbrojona i częściowo wysadzona. Wysadzano głównie kaponiery w rowach fortecznych i poterny. Koszary i magazyny z reguły pozostały nienaruszone.

W czasie I wojny światowej wszystkie istniejące jeszcze elementy twierdzy zaczęło pospiesznie wzmacniać i przygotowywać do obrony. W 1914 roku lewobrzeżne umocnienia odegrały ważną role przy obronie Warszawy przez atakiem niemieckim. 3 sierpnia 1915 roku wydany został rozkaz o opuszczeniu Warszawy. Wszystkie ważne elementy twierdzy oraz mosty zostały wysadzone w powietrze. Garnizon rosyjski raz na zawsze opuścił stolicę Nadwiślańskiego Kraju.

Opracowano głównie na podstawie artykułu "Cytadela Warszawska - prawdy i fikcje" Wiesław Leszek Ząbek a także innych materiałów wyszczególnionych w bibliografii.