Fort X Augustówka powstał w ramach budowy zewnętrznej linii fortów Twierdzy Warszawa. Jako jedyny z fortów głównych nie posiada wcale koszar ani magazynów, być może nie posiadał żadnych elementów murowanych. Często jest nazywany Baterią Augustówka.
Bateria Augustówka powstała jako ostatnie umocnienie w zewnętrznej linii fortów po zachodniej stronie Wisły. Teren, na którym powstawała, w tamtych czasach był prawie wyspą, otoczoną z jednej strony rzeką Wisłą, a z drugiej strony starorzeczem (łachą). Swego czasu teren nazywano nawet Wyspą Wilanowską, obecnie jest to Łuk Siekierkowski. Teren był bardzo podmokły i pewnie z tego powodu prawdopodobnie nie powstały żadne elementy murowane. Fort nazwano Augustówka, chociaż równie dobrze mógł się nazywać Siekierki. Fort miał w zasięgu swojej artylerii całą Wisłę.
Fort składał się z dwóch wałów o narysie typowym dla fortyfikacji Warszawy tego czasu, czyli z dwoma czołami i dwoma barkami. Na niższym wale przygotowano stanowiska bojowe dla piechoty, a na wewnętrznym, wyższym wale powstały stanowiska dla artylerii. Miejsca dla armat oddzielone były od siebie dodatkowymi wałami tzw. poprzecznicami lub trawersami. Od przedpola otoczony był szeroką, mokrą fosą zasilaną wodą ze starorzecza. Nie posiadał wałów w części szyjowej, a zapole było chronione przez naturalną mokrą fosę w postaci rozlewisk starorzecza Wisły. Układ wałów i zbiorników wodnych dobrze widać na zdjęciu z 1935 roku.
Obecnie trudno ocenić czy fort nie posiadał wcale elementów ceglanych, czy też istniejące schrony zostały rozebrane podczas akcji likwidacji Twierdzy Warszawa w 1913 roku.
Fort X nie odegrał żadnej roli w trakcie I wojny światowej. Rosjanie opuścili Warszawę bez walki, a Niemcy podczas lat okupacji nie byli zainteresowani terenem tego fortu. Największą zmianą dla miasta z czasów niemieckich była zmiana granic administracyjnych Warszawy. Nowe plany rozwoju naszej stolicy zakładały zorganizowanie w okolicznym terenie Wielkiego Parku Narodowego z dużym zapleczem sportowym. Do realizacji tych planów ostatecznie nie doszło.
W okresie międzywojennym na terenie fortu zorganizowano niewielką strzelnicę wojskową dla 1. Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Wały fortu wykorzystano jako kulochwyty. Sam pułk stacjonował w tzw. Dużych Koszarach Ułańskich przy ul. Szwoleżerów, a na terenie fortu oprócz strzelnicy, ułani mieli także swój ogród warzywny.
W 1937 roku, prezydent Starzyński promował pomysł organizacji igrzysk olimpijskich w Warszawie. Na sesji Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego w Warszawie zadeklarowano m.in. budowę wioski olimpijskiej na terenach Siekierek, czyli m.in. w miejscu, gdzie znajduje się Fort X. Planowano także wybudowanie wodnego toru regatowego, aby w roku 1941 odbyły się tutaj wioślarskie mistrzostwa Europy. Miał powstać także stadion, tor kolarski, stadion jeździecki oraz hala sportowa.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 roku na wałach fortu powstały nowe okopy. Jednakże nasza obrona w tej okolicy skupiała się głównie na murowanych fortach m.in. Forcie Piłsudskiego oraz Forcie IX Czerniaków. Nie wiadomo jakie walki toczyły się na Forcie X Augustówka, literatura podaje bardzo ogólnikowe opisy.
Fort X Augustówka w czasie II wojny światowej
Fort X Augustówka w czasie II wojny światowej
fot.1. Niemieckie zdjęcie lotnicze z 1944 roku, źródło: archives.gov.
Po zakończeniu II wojny światowej na terenie fortu nadal działała strzelnica wojskowa, ale została mocno przebudowana. Powstało ponad dwadzieścia torów o długości 100 metrów oraz dodatkowe, krótsze tory. Stare forteczne wały posłużyły jako podstawę pod budowę kulochwytów. Całość obwałowań bardzo mocno przebudowano, do tego stopnia, że obecnie nie przypominają już oryginalnej struktury fortu. Trenowały tutaj m.in. oddziały Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych MSW. Stosowano także elektroniczne trenażery.
Przez lata PRL na ogromnym terenie zapola fortu powstały kompleksy ogródków działkowych. Natomiast fosa i starorzecza coraz bardziej zarastały i wysychały.
Strzelnicę dla broni ostrej zamknięto na początku XXI wieku, przed rozpoczęciem budowy Trasy Siekierkowskiej. Po zamknięciu strzelnicy wojskowej teren fortu był wykorzystywany jako strzelnica dla broni pneumatycznej, jako strzelnica łucznicza oraz jako lotnisko modelarskie. Rozgrywano tutaj nawet zawody sportowe w strzelectwie i łucznictwie.
W trakcie budowy Trasy Siekierkowskiej nowa arteria powstała na zapolu fortu. Dawne starorzecze zostało przecięte nowymi jezdniami. Zarówno starorzecze jak i fosa pełnią obecnie rolę zbiorników retencyjnych dla trasy jak i zbiorników na wodę deszczową. Wszystkie zbiorniki wodne został wyremontowane, a na ich brzegach powstały ścieżki rowerowe i chodniki. Okolica traktowana jest jako duży park z jeziorkami.
Fort X Augustówka na mapach
Fort X Augustówka na mapach
fot.1. Niemiecka mapa z 1914 roku, źródło: Mapster.
fot.2. Mapa warszawskiej milicji z 1917 roku, źródło: Muzeum Warszawy.
fot.3. Polska mapa WIG z 1930 roku, źródło: Mapster.
fot.4. Polskie zdjęcie lotnicze z 1935 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl.
fot.5. Rosyjskie zdjęcie lotnicze z 1945 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl.
fot.6. Zdjęcie lotnicze z 1976 roku, widać zabudowę strzelnicy, źródło: mapa.um.warszawa.pl.
fot.7. Zdjęcie lotnicze z 1990 roku, zabudowa strzelnicy powiększona, źródło: mapa.um.warszawa.pl.
fot.8. Zdjęcie lotnicze z 2005 roku, stan po wybudowaniu Trasy Siekierkowskiej i rewitalizacji zbiorników wodnych, źródło: mapa.um.warszawa.pl.
Opracowano na podstawie:
- Pocztówki ze zbiorów Biblioteki Narodowej / Polona.pl.
- Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej - Mapster.
- Mapa historyczna Warszawy - mapa.um.warszawa.pl
- Zdjęcie lotnicze z 1944 roku ze zbiorów National Archives Catalog.
- Lech Królikowski, "Twierdza Warszawa", Wydawnictwo Bellona 2002.
- Teodor Tuszko, Piotr Oleńczak "Twierdza Warszawa", Wydawnictwo Rajd 2013.
- Kamil Potrzuski, "Infrastruktura sportu strzeleckiego w międzywojennej Warszawie i jej współczesne pozostałości" w: "Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW, Warszawa 2017.
- Piotr Bieliński, "Wielki leksykon uzbrojenia, wrzesień 1939, tom 162 - Forty Warszawy", Edipresse Polska, Warszawa 2019.
- Kamil Potrzuski, "Dzielnica Olimpijska w Warszawie", 2019.