Forty Twierdzy Zegrze

W skład Twierdzy Zegrze wchodzą dwa forty na terenie Zegrza (Umocnienie Duże oraz Umocnienie Małe) oraz dwa forty łącznikowe: w Dębem i w Beniaminowie. Planowane były także dwa kolejne forty łącznikowe w Pustelnikach i Maciołkach, jednak nie doczekały się realizacji.

Zegrze

Fort w Beniaminowie został wybudowany przez Rosjan na początku XX wieku, jako fort łączący Twierdzę Zegrze z Twierdzą Warszawa. Prace budowlane najprawdopodobniej rozpoczęto w 1904 roku. Projektantem fortu, jak też i fortu Dębe, był gen. Wieliczko.

Fort Beniaminów położony jest na linii Warszawa-Zegrze (6km od Zegrza). Miał bronić tej linii razem z czterema innymi fortami. Dwa z nich: Wawer i Kawęczyn, zostały wzniesione w latach 1892-1893 w ramach Twierdzy Warszawa. Natomiast pozostałe dwa forty w Pustelnikach i Maciołkach nigdy nie doczekały się realizacji. Ich budowę zaprzestano na oczyszczeniu przedpola i przygotowaniu dróg fortecznych.

Ziemno-betonowy fort wybudowano na planie nieregularnego pięcioboku, w podstawie zbliżonego do prostokąta. Jest to standardowy projekt inż. Wieliczki dostosowany do warunków terenowych, w koncepcji, budowie i detalach bardzo podobny do fortu w Dębem. Szyja fortu jest oparta w kierunku zachodnim, natomiast cały fort kieruje się w stronę północno-wschodnią.

Obiekt posiada jeden wał dla artylerii i dla piechoty. Jest on aktualnie trochę zniszczony w kilku miejscach. Koszary, wybudowane w szyi fortu, były bronione przez kaponierę szyjową. Kaponiera ta niestety została zniszczona, jak też część środkowa koszar. Duże koszary wyposażono pomieszczenia łaźni i toalet na obu krańcach budoli. Koszary są połączone z wałem czołowym za pomocą szerokiej poterny z czterema wyjściami na dziedziniec fortu. Poterna jest przykryta nasypem ziemnym i lekko skręca na południe, dzieląc teren fortu na dwie części (większą północną i mniejszą południową). Przy wale prawego czoła poterna łączy się ze schronem pogotowia dla artylerzystów. Przed koszarami powstała betonowa rampa.

W barkach fortu powstały dwa wolnostojące tradytory (po jednym na południu i północy). Składały się z działobitni do obrony międzypola oraz półokrągłego, betonowego stanowiska obserwacyjnego. Obecnie już nie istnieją, pozostały po nich tylko zwały betonu. Takie same obiekty można ciągle zobaczyć na forcie w Dębem.

Fort został otoczony suchą fosą, bronioną z trzech kaponier przeciwskarpowych. Środkowa kaponiera broniła całego czoła w dwóch kierunkach. Pozostałe dwie kaponiery broniły tylko fosy barkowej. Wszystkie kaponiery miały być połączone przeciwskarpą z ukrytym chodnikiem komunikacyjnym, ale ta część nie została nigdy wybudowana. Kaponiery były połączone z dziedzińcem za pomocą potern z wyjściami pod wałem. Wejścia do potern zabezpieczone zostały przelotniami i posiadały małe magazyny dla artylerii. Nad wejściami wybudowane były schrony pogotowia dla artylerzystów. Pomiędzy schronami, a umieszczonymi pod nimi magazynami, znajdowały się windy do podawania amunicji do działek. Na samym wale usytuowane zostały stanowiska dla artylerii przeciwszturmowej.

W 1904 roku fort uzyskał już zdolności bojowe. Dalsze prace trwały do czasu wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej. W wyniku reformy z 1909 roku zaprzestano dalszych prac budowalnych i obiekt nigdy nie został ukończony, chociaż jego budowa była prawie zakończona.

W 1909 roku podjęto decyzję o likwidacji Twierdzy Warszawa. Na początku zlikwidowano umocnienia po praskiej stronie Wisły (m.in. forty: Kawęczyn i Wawer). Fort w Beniaminowie w 1913 roku został rozbrojony, ale nie został wysadzony w powietrze.


Fort w Beniaminowie na starych zdjęciach

Fort w Beniaminowie na starych zdjęciach
fot.1 Zdjęcie z niemieckiego albumu z 1918 roku, zniszczenia kaponiery w koszarach szyjowych
fot.2-3 Rosyjskie zdjęcia z 1944 roku, widok koszar (źródło: pamyat-naroda.ru)

Fort w Beniaminowie na zdjęciach lotniczych i planach

Fort w Beniaminowie na zdjęciach lotniczych i planach
fot.1 Oryginalny plan fortu z rosyjskich archiwów, źródło: P.Boguszewski "Twierdza Zegrze" (w: Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej)
fot.2 Niemieckie zdjęcie z 1944 roku, widoczne zniszczenia fortu, źródło: fotopolska.eu
fot.3 Rzeźba terenu współcześnie, źródło: geoportal.gov.pl

Wielka Wojna

W czasie przygotowania do działań wojennych fort nie został obsadzony przez załogę ani nie został przygotowany do walk, mimo że był przeznaczony na zakwaterowanie aż 1000 żołnierzy. 3 sierpnia 1915 roku, podczas I wojny światowej, zapadała decyzja o opuszczeniu Twierdzy Warszawa. Najważniejsze bojowe elementy twierdzy zostały wysadzone w powietrze. Garnizon rosyjski oddał Warszawę bez jednego wystrzału. Fort w Beniaminowie został wysadzony w powietrze przez rosyjską załogę 10 sierpnia, po tym jak Niemcy zdobyli forty w Zegrzu i Dębem. Zapewne wtedy powstały największe zniszczenia fortu - wysadzone zostały wszystkie kaponiery i tradytory, a także dwie poterny pod wałem. Jeszcze kilka dni trwały w okolicy walki mniejszych oddziałów, ale szybko się zakończyły. W tym czasie broniła się jeszcze w pełnym okrążeniu Twierdza Modlin.

Po przejęciu terenu przez Niemców fort został włączony do linii obronnej "Bruckenkopf Warschau", biegnącej po linii Warszawa-Zegrze. Niemcy dostali w swoje ręce teren doskonale przygotowany do obrony przez rosyjskich inżynierów. W roku 1917 w pobliskich koszarach wybudowanych na potrzeby fortu (obecnie Białobrzegi) byli internowani oficerowie Legionów Polskich, którzy z odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu. Wśród internowanych znajdował się także późniejszy dowódca Armii Krajowej Stefan Grot-Rowecki.

Okres międzywojenny

W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku fort został obsadzony przez polskie oddziały 48. pułku Strzelców Kresowych, a okoliczne tereny stanowiły przedpole Warszawy. Fort był bardzo ważnym elementem całego odcinka obrony. 14 sierpnia wojska rosyjskie dotarły do sąsiednich wsi, zajmując Wólkę Radzymińską oraz Dąbkowiznę, a następnie próbowały kilkukrotnie, bezskutecznie zająć fort. W trakcie ciężkich, nocnych walk zginęło 10 polskich żołnierzy, ale atak został odparty. Polacy wzięli do niewoli prawie 30 rosyjskich jeńców.

W okresie międzywojennym teren fortu nie był stale używany przez wojsko, ale odbywały się na nim szkolenia wojskowe oraz był wykorzystywany jako strzelnica.

II wojna światowa

W trakcie II wojny światowej Niemcy ponownie zajęli fort i umocnili linię Warszawa-Zegrze. Na forcie ćwiczyli niemieccy żołnierze wojsk łączności oraz saperzy. W Beniaminowie powstał obóz dla jeńców radzieckich: Stalag 368. Podczas wyzwalania Polski fort Beniaminów został zbombardowany przez Rosyjski samolot, ale nieznane są poczynione przez ten nalot zniszczenia.

Współcześnie

Po II wojnie teren fortu był wykorzystywany na ćwiczenia wojsk łączności i saperów z garnizonów z Zegrza i Beniaminowa. Następnie znajdowała się tutaj pieczarkarnia, a później przez wiele lat teren był niewykorzystany. Współcześnie organizowano tutaj sporadycznie samochodowe rajdy terenowe lub turnieje paintballa. Obecnie fort jest własnością prywatną, ale nie jest zagospodarowany.

Fort "zagrał" też w kilku serialach m.in. "Czterej pancerni i pies" oraz "Przygody psa Cywila" w roku 1970 oraz współcześnie w serialach "Czas honoru" oraz "Szadź".

Aktualnie zachowane są koszary z poterną i dwa schrony na wale. Najbardziej charakterystyczny i fotogeniczny element fortu to schron na wale z wejściem do poterny prowadzącej do nieistniejącej czołowej kaponiery przeciwskarpowej. Poterną można nadal dostać się do fosy. Pozostałe poterny pod walem i schrony zostały kompletnie zniszczone. Nie istnieje też żadna z kaponier. Nie istnieją także stanowiska bojowe na wale, ale być może do rozpoczęcia wojny nie zostały wybudowane. Istnieje środkowy schron na wale, obok centralnej poterny z koszar. Dostępne są całe koszary, ale bez kaponiery szyjowej, dostępna jest także bardzo szeroka, centralna poterna z koszar na wał. Po tradytorach zostały tylko zwały wysadzonego betonu.

Fort znajduje się przy drodze Białobrzegi - Radzymin. Teren nie jest mocno porośnięty drzewami czy krzakami (co często dotyka tego typu budowle). Łatwo więc odszukać wszystkie elementy fortu i rozpoznać ich przeznaczenie. Szkoda, że istnieje tylko część podziemnych potern, które znacznie podniosłyby jego atrakcyjność. Fort jest aktualnie własnością prywatną, był kilkukrotnie wystawiony na sprzedaż lub na wynajem. Nadal nie doczekał się sensownego zagospodarowania - były tu organizowane imprezy plenerowe, głównie rajdy terenowe niszczące wały i nasypy oraz imprezy paintballowe.

Fort w Beniaminowie w filmach

Fort w Beniaminowie w filmach
fot.1-3 Serial "Czterej pancerni i pies" odc. 18, rok produkcji 1970
fot.4-6 Serial "Przygody psa Cywila" odc. 7, rok produkcji 1970
fot.7 Serial "Czas honoru" seria 4, odc.44, rok produkcji 2016
fot.8 Serial "Szadź" seria 3, odc.7, rok produkcji 2020

Fort w Beniaminowie współcześnie

Fort w Beniaminowie współcześnie
fot.1-5 zdjęcia z 2000 roku
fot. 6 i dalsze, zdjęcia z 2019 roku
fot. ostatnie, zimowe zdjęcia z 2022 roku

Fort Beniaminów na mapach

fot. 1. Niemiecka mapa z I Wojny Światowej. "Karte des Westlichen Russlands" jest to niemiecka mapa z 1915 roku w skali 1:100 000, oparta na mapach rosyjskich dwuwiorstówkach (Nowaja Topograficzeskaja Karta Zapadnoj Rossji) w skali 1:84 000. Mapy te opracowane były dla terenów byłego zaboru rosyjskiego. Mapy tylko w formie czarno-białej.

fot. 2. Polska mapa z okresu międzywojennego. Mapy WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny) zostały opracowane w latach 1919-1939. Wydane w latach 30-tych XX wieku mapy są uważane za jedne z najlepszych na świecie. Powstały w skali od 1:100 000, w formie kolorowej (4 kolory). Były także częściowo wydawane mapy w skalach od 1:25 000 do 1:300 000. Na mapie fort nie został zaznaczony.

fot. 3. Niemiecka mapa z II Wojny Światowej. Niemiecka mapa z okresu II Wojny Światowej jest w całości oparta na polskich mapach WIG. Także na niej nie znajdziemy zaznaczonego fortu.

Znane są carskie plany fortu w Beniaminowie z okresu budowy. Oryginały znajdują się w moskiewskich archiwach. W Polsce został opublikowane w książce "Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I Wojny Światowej" oraz w książce "Fortyfikacja tom IV".

Opracowano na podstawie:

  • "Ścieżki z Nowogeorgiewska-Jabłonny na front Sochaczew-Błonie-Warszawa", 1915, Rosyjskie Państwowe Wojskowe Archiwum Historyczne,
  • Franz Bettag ”Die Eroberung von Nowo Georgiewsk", Berlin 1926,
  • W.Jakowlew, N.Szmakow "Stałe formy fortyfikacyjne przed i podczas wojny imperialistycznej 1914-1918", Moskwa 1936
  • "Fortyfikacja, tom IV. Fortyfikacja rosyjska na ziemiach polskich.", praca zbiorowa, Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, Warszawa-Kraków 1996
  • "Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I Wojny Światowej", praca zbiorowa, Wydawnictwo Forteca, Białystok-Przasnysz 2000
  • "Tradycja Mazowsza, powiat legionowski, Przewodnik subiektywny", Jacek Szczepański, Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, Agencja Wydawnicza Egros, Warszawa 2011
  • Karty ewidencji zabytków z Zabytek.pl
  • Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej,
  • Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,