Nieistniejący już Fort "W" Wola powstał w latach 1886-1890 w ramach budowy drugiego, wewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Warszawa. Rosjanie wybudowali typowy, dwuwałowy, ceglany fort artyleryjski, mimo że tego typu projekty były już przestarzałe.
Projekt Fortu "W" Wola był taki sam lub bardzo zbliżony do projektu fortu "M" Mokotów oraz fortu "Szcza" Szczęśliwice. Wszystkie były tak samo przestarzałe i niedostosowane do ówczesnych, dynamicznych zmian w technice wojskowej. Jednocześnie powstawały bardziej jako forty pomocnicze, mające w dużej mierze pełnić funkcje magazynowe.
Fort Wola ulokowano na terenie dzisiaj ograniczonym od północy ul. Człuchowską, od zachodu torami kolejowymi a od południa centrum handlowym Fort Wola. W czasach powstawania fortu teren na zachód i na północ był pusty i niezabudowany. W odległości ok. 2,5km na zachód znajdował się Fort IV Chrzanów. Administracyjnie nie była to jeszcze Warszawa.
Fort Wola powstał jako dzieło ziemno-ceglane o narysie zbliżonym do lunety lub reduty, czyli posiadał dwa czoła i dwa barki oraz zamkniętą szyję. Miał wymiary ok. 350 x 220 metrów. Otoczony został w całości suchą fosą o szerokości ok. 20m oraz dwoma wałami. Wał zewnętrzny, niższy przeznaczono dla piechoty, a wewnętrzny, wyższy wał dla artylerii. Stanowiska artylerii na wale oddzielone był od siebie trawersami. W części szyjowej, centralnie przez wały, poprowadzono wejście na duży dziedziniec fortu.
Fosa broniona była przez trzy kojce skarpowe w części czołowej. Jeden dwustronny, położony centralnie w osi fortu, oraz dwa barkowe umieszczone na załamaniu czoła i barku. Do kojców poprowadzono poterny pod oboma wałami. Z potern wybudowano także wyjścia na wał piechoty. Przy wejściach do potern umieszczono małe prochownie, a bezpośrednio nad prochownią schrony pogotowia na wale artyleryjskim. Z prochowni do schronu istniało połączenie windą amunicyjną. Fosa w części szyjowej broniona była przez jedną, centralnie położoną kaponierę.
Pod czołowym wałem artylerii, pomiędzy wejściami do potern, umieszczono dwa odcinki typowych ceglanych kazamat przeznaczonych na cele koszarowe. Kazamaty posiadały duże okna, co powodowało że słabo nadawały się do celów bojowych. Kazamaty pod wałem czołowym posiadały po jednym wyjściu poprowadzonym pod wałem artylerii na wał piechoty. Pod wewnętrznym wałem, w części szyjowej, także umieszczono dwa podobne odcinki kazamat. Wszystkie pomieszczenia posiadały okna co znacznie zmniejszało ich odporność na ostrzał. Nie zostało to zmieniona nawet w okresie modernizacji twierdzy po roku 1892, kiedy to w szyi fortu, pod zewnętrznym wałem, dobudowano kolejne dwie kazamaty na cele magazynowe. Możliwe, że te kazamaty powstały już z betonu.
Dużą część fortów wewnętrznego pierścienia połączono ze sobą fragmentami wałów międzyfortowych z fosą. Tak samo było w przypadku Fortu Wola.
W końcówce XIX wieku fortyfikacje Twierdzy Warszawy były modernizowane. Głównie przebudowywano ceglane kojce skarpowe na betonowe kaponiery oraz wzmacniano betonem stropy koszar. Likwidowano dwa wały i przebudowywano fort na jednowałowy. Nie wiadomo w jakim zakresie taka modernizacja miała też miejsce na Forcie Wola. Na pewno powstały wtedy jakieś elementy betonowe, ale nie przebudowano wałów w celu likwidacji wału piechoty. Na niemieckim zdjęciu z epoki ciągle istnieją oba wały.
Fort został częściowo zniszczony ramach akcji likwidacji Twierdzy Warszawa rozkazem ze stycznia 1909 roku. Prace wyburzeniowe rozpoczęto w 1913 roku, ale prawdopodobnie ograniczono się do wysadzenia wszystkich kaponier i części kazamat w szyi fortu. Dalsze prace rozbiórkowe trwały po wkroczeniu do Warszawy wojsk niemieckich od 1917 roku. W murach pobliskiego Cmentarza Wolskiego można znaleźć cegły pochodzące z rozbiórki Fortu Wola. Gruz z fortu wykorzystano także pod budowę ul. Wolskiej. Fortu jednakże nie rozebrano do końca – pozostały na pewno kazamaty pod wałem czołowym oraz prawdopodobnie prochownie w wejściach do potern barkowych. Być może istniała także część magazynów.
W okresie I wojny światowej na forcie stacjonowały wojska niemieckie. Bezpośrednio po wojnie fort pełnił rolę ochronki i szpitala dla dzieci, a później mieściła się tam także kostnica.
W roku 1921 fort przekazano dla Szkoły Podchorążych Wojsk Samochodowych (później: Obóz Szkolny Wojsk Samochodowych), która w trybie pilnym musiała przenieść się tam z dotychczas użytkowanych pomieszczeń przy ul. Koszykowej. Szkoła otrzymała zdewastowane, poforteczne kazamaty oraz kilka budynków. W dawnych pomieszczeniach fortu zlokalizowano warsztaty, elektrownię, sale obrabiarek, ale także i szkolne muzeum. Szkolono tutaj przez pół roku kadetów, którzy przeszli wcześniej 3-miesięczne szkolenie dla podchorążych. W późniejszych latach szkolenia odbywały się także dla podoficerów, oficerów i mechaników oraz także prowadzono kursy dla wybranej ludności cywilnej. Z prasy z 1926 roku możemy się dowiedzieć, że Obóz Szkolny rocznie opuszczało 45 przeszkolonych oficerów, 95 podoficerów i 10 majstrów.
W latach 30. XX wieku na forcie stacjonowała także część oddziałów 3 Batalionu Pancernego (3 bpanc). Batalion pierwotnie wyposażony był w czołgi Vickers, a od 1935 roku otrzymywał pierwsze seryjnie produkowane czołgi 7TP. Przed wybuchem wojny miał już głównie tylko te czołgi na stanie. Batalion zajmował się także modyfikacjami czołgów i ich naprawami.
W czasie II wojny światowej na terenie fortu znajdowały się niemieckie, wojskowe zakłady remontowe naprawiające szeroką gamę pojazdów - od samochodów osobowych, przez ciężarowe aż po transportery opancerzone. W murach dawnej szkoły Niemcy przyuczali do zawodu polskich uczniów ze szkół średnich. W ramach nauki i pracy naprawiali oni pojazdy uszkodzone na froncie (polecam wspomnienia Janusza Dzianio). Jedyne znane zdjęcia fortu z tego czasu odszukał Nuro z blogu "Warszawska identyfikacja". Przestawiają istniejące ceglane kazamaty pod wałem, wejście do poterny w prawym barku oraz ruiny betonowej kazamaty, prawdopodobnie magazynu w szyi fortu. Natomiast na zdjęciu lotniczym z 1944 roku widać kazamaty pod wałem czołowym i fragmenty fosy. Istniał też wał ziemny prawych koszar szyjowych oraz fragment wału międzyfortowego na południe od dzieła.
Po II wojnie światowej na terenie dawnego fortu ulokowano Zakłady Mechaniczne im. Marcelego Nowotki, współcześnie znane jako Zakłady Mechaniczne "PZL-Wola". Wtedy też ostatecznie zniknęły pozostałości carskich umocnień. Dopiero w 1951 roku ten obszar włączono w administracyjne granice Warszawy. W czasach PRL i aż do roku 2013 cały ten teren był gęsto zabudowany halami fabrycznymi i magazynami. Obecnie po zabudowaniach dawnej fabryki pozostały tylko dwa budynki biurowe obok centrum handlowego oraz jeden długi budynek jeszcze przedwojenny. W jednym z dawnych biurowców mieści się klub „Progresja”.
Na terenie graniczącym od północy z dawnym Fortem Wola w roku 2001 otwarto centrum handlowe o tej samej nazwie.
Fort W Wola
Fort W Wola
fot.1 Zdjęcie lotnicze fortu, chyba rok 1915.
fot.2 Niemiecki plan bliźniaczego fortu M Mokotów.
fot.3 Rok 1926, boisko szkolne a w tle wały forteczne (źródło: Automobilista Wojskowy)
fot.4 Rok 1926, wnętrze jednej z kazamat - elektrownia obozu szkolnego (źródło: Automobilista Wojskowy)
fot.5 Czołgi Vickers i 7TP z 3 Batalionu Pancernego
fot.6 Czołgi Vickers i 7TP z 3 Batalionu Pancernego
fot.7 Rok 1938, czołgi 7TP z 3 Batalionu Pancernego podczas pogrzebu majora Stefana Rago
fot.8 Rok 1939, ruiny betonowego magazynu ewentualnie strop poterny, zdjęcia zidentyfikowane przez Nuro
fot.7 Rok 1939, wejście do poterny prawego barku, zdjęcia zidentyfikowane przez Nuro
fot.8 Rok 1944, niemieckie zdjęcie lotnicze ze zbiorów NARA
Fort W Wola na mapach i zdjęciach lotnicznych.
Fort W Wola na planach, mapach i zdjęciach lotnicznych.
fot.1 Niemiecka mapa z 1914 roku w skali 1:25 000 (źródło: Mapster)
fot.2 Niemiecka mapa z 1915 roku w skali 1:100 000 (źródło: Mapster)
fot.3 Polska mapa WIG z 1931 roku w skali 1:25 000 (źródło: Mapster)
fot.4 Polska mapa WIG z 1934 roku w skali 1:25 000 (źródło: Mapster)
fot.5 Zdjęcie lotnicze z 1945 roku (źródło: Mapa historyczna Warszawy)
fot.6 Zdjęcie lotnicze z 1976 roku (źródło: Mapa historyczna Warszawy)
Opracowano na podstawie:
- Lech Królikowski, "Twierdza Warszawa", Bellona 2002.
- ”Historja Wojsk Samochodowych” w „Automobilista Wojskowy”, Warszawa 1926.
- Nuro, "Brakujący fort" w "Warszawska identyfikacja", Warszawa 2019.
- Janusz Dzianio, "Fort Wola 1943-1944", Warszawa 2018.
- Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej
- Mapa historyczna Warszawy
- The National Archives and Records Administration (NARA)