Janówek położony jest w widłach Wisły i Narwi, na terenie otoczonym mokradłami i starorzeczami obu rzek, około 6 km od przedmościa w Nowym Dworze. W sąsiedztwie tej wsi przebiegała droga Praga-Modlin, a bezpośrednio przez Janówek linia Kolei Nadwiślańskiej. Dzięki takiemu położeniu miejsce to było idealne do ufortyfikowania i obrony południowego sektora Twierdzy Modlin. Z tych powodów powstał tutaj fort IV.
Fort IV wybudowano w latach 1883-1888 w Janówku, 100 metrów na północ od linii kolejowej. Był to jeden z fortów pierwszego, wewnętrznego pierścienia. Powstał na podstawie planu wzorcowego rosyjskiego fortu z 1879 roku. Zachowana została idea planu wzorcowego, chociaż ostateczna realizacja różni się od niego, głównie w lokalizacji koszar.
Ceglano-ziemny fort IV posiadał narys lunety, czyli ma dwa czoła i dwa barki. Można to uprościć jako narys zbliżony do trapezu, gdzie górna podstawa składa się z dwóch odcinków. Szerokość fortu ok. 430 metrów, a głębokość fortu ok. 200 metrów. Fort otoczony został fosą z kuwetą (mokry rów przeciwpiechotny) oraz wyposażony w dwa wały. Zewnętrzny, niski wał przeznaczony dla piechoty, otaczał cały fort, natomiast wysoki wał artyleryjski otaczał tylko czoło i barki. Na wale artyleryjskim wybudowano szereg ziemnych stanowisk dla artylerii, oddzielając je trawersami (poprzecznicami), których zadaniem była osłona załogi. Trawersy niestety były wysokie i widoczne z przedpola fortu.
Fosa w części czołowej posiadała ceglaną przeciwskarpę – mur oporowy od strony potencjalnego ataku wroga. Przed wałem piechoty wybudowano mur Carnota, otaczający cały fort. Fosa broniona była z kojców skarpowych (kaponier) - centralnego czołowego kojca oraz dwóch barkowych (u styku czoła i barku). Kojce skarpowe posiadały połączenia z wnętrzem fortu za pomocą trzech niezależnych potern.
W centralnej części fortu ulokowano nieduże koszary na pięć pomieszczeń. Umieszczono je trochę nietypowo, jak na modlińskie forty, bo pod wałem artylerii. Z koszar poprowadzono poternę do centralnej kaponiery w fosie. Na prawo od koszar powstała poterna do wału piechoty, z prochownią połączoną windą amunicyjną z umieszczonym na stropie stanowisku bojowym dla artylerii.
Bliżej barków fortu powstały symetrycznie dwie prochownie połączone z poterną prowadzącą pod wałami do kojca skarpowego. Prochownie te częściowo przegradzają obszar dziedzińca fortu. Na stropie poterny, na wale artyleryjskim, wybudowano stanowiska bojowe i połączenie windą amunicyjną do podziemnej prochowni. Z poterny było także wyjście na wał piechoty. Natomiast samo wejście do prochowni wygląda podobnie jak na forcie II i forcie III. Posiada ozdoby, które mogą przypominać strzelnice albo wywietrzniki.
Szyja fortu broniona była z kaponiery szyjowej - zachowanej obecnie, ale sprawiającej wrażenie budynku z czasów PRL. Jest to parterowy budynek na planie kwadratu, bardzo podobny do zachowanych na fortach II i III. Pomiędzy kaponierą a dziedzińcem fortu powstał wał ze stanowiskami do obrony zapola i zachowanymi pochylniami.
Fort IV Janówek, oryginalne plany z epoki.
Fort IV Janówek, oryginalne plany z epoki.
fot.1. Rosyjski plan modernizacji fortu, rok 1912
fot.2. Rosyjski plan fortu z baterią kolejową, rok 1911.
fot.3. Rosyjski plan schronu dla karabinów maszynowych, rok 1911
fot.4. Niemiecki plan z okresu międzywojennego, plan rosyjskiego fortu wzorcowego, prawie takiego samego jak fort IV. Na czerwono - obiekty, które obecnie istnieją, na niebiesko - elementy zniszczone/nieistniejące, kropkowane - obiekty wysadzone, częściowo istniejące, częściowo niedostępne.
Fort IV Janówek, koszary pod wałem, poterna z koszar, schrony na wale i napisy pozostawione przez polskich żołnierzy z czasów PRL.
Fort IV Janówek, koszary pod wałem, poterna z koszar, schrony na wale i napisy pozostawione przez polskich żołnierzy z czasów PRL.
Forty pierwszego pierścienia Twierdzy Modlin (Nowogeorgiewsk) szybko się zestarzały. Ukończenie ich budowy zbiegło się w czasie z rewolucyjnymi zmianami w artylerii - nowoczesne armaty mogły bez problemu niszczyć stare ceglane umocnienia. Nowe forty kwalifikowały się więc do natychmiastowej przebudowy. Na terenie nowogeorgiewskiej twierdzy rozpoczęto w latach 1889-1900 modernizację ceglanych dzieł.
Koncepcja przebudowy umocnień była podobna dla wszystkich fortów. Dwa wały otaczające fort były przebudowywane w jeden. Strop koszar wzmacniano betonem. Ceglane kojce skarpowe planowano zastąpić betonowymi kaponierami przeciwskarpowymi. Miała powstać betonowa przeciwskarpa w miejscu ceglanego muru oporowego. Forty rozbudowywano też o tradytory. Konkretny zakres i projekt prac różnił się dla każdego z fortów wewnętrznego pierścienia. Na forcie w Janówku przebudowano wały oraz wzmocniono strop koszar. Nie wybudowano jednak betonowych kaponier i przeciwskarpy. Obecnie kaponiery nie istnieją, ale nie wiadomo czy zostały zniszczone podczas działań wojennych, czy też zostały rozebrane podczas przebudowy.
W ramach zmian na terenie twierdzy Nowogergiewsk planowano wybudowanie grup fortowych. Powstały trzy takie zespoły umocnień, w tym także grupa fortowa w Janówku. Koncepcja grupy fortowej wg. Bujnickiego (GF1908/12) to samodzielny ośrodek oporu składający się z kilku fortów umieszczonych na przewidywanej linii ataku nieprzyjaciela. Grupa składała się z fortu głównego, którym często był stary fort artyleryjski, fortów pomocniczych, baterii artyleryjskich i koszar obronnych. Wszystkie elementy połączone były ze sobą rowem fortecznym, zasiekami i elementami fortyfikacji polowej. W Janówku wspólna fosa grupy miała być częściowo poprowadzona brzegiem starorzecza Narwi.
W latach 1912-14 Twierdza Nowogieorgiewsk została wyposażona w drugi, zewnętrzny pierścień fortów. W Janówku wybudowano grupę fortową Janówek składającą się z:
- Starego ceglanego fortu IV, do teraz nazwanego IVa
- Nowego fortu IVb (XVII) wybudowanego na wschód od fortu IV
- Nowego dzieła D9 w postaci koszar obronnych na północ od obu fortów
- Nowego schronu dla karabinów maszynowych do obrony linii kolejowej (obecnie nieistniejący)
- Nowego dzieła D10 w postaci dwóch koszar obronnych na południe od obu fortów
Tutaj warto o wyjaśnienie pewnej nieścisłości w nazewnictwie. Na niemieckich mapach szpiegowskich z okresu wojny i na późniejszych publikacjach zarówno polskich, niemieckich jak i rosyjskich, używana jest nazwa XVII dla nowego fortu w Janówku. Tymczasem projektanci fortu nazywali go nowym fortem w grupie Janówek bądź określali jako fort IVb, w odróżnieniu od starego fortu nazywanego IVa. Takie nazewnictwo było obowiązujące w trakcie Wielkiej Wojny. Natomiast właściwy fort XVII miał powstać w miejscowości Góra, ale do czasu wybuchu wojny powstał on tylko w formie polowej. W przypadku koszar obronnych, obecnie znanych jako dzieło D9 i dzieło D10, także projektanci nie używali takiego oznaczenia. Nazywano te obiekty po prostu jako koszary na północ albo na południe od fortu w grupie Janówek.
Tuż obok fortu IV, po drugiej stronie linii kolejowej, po roku 1911 wybudowano mały schron bojowy dla karabinów maszynowych. Obiekt ten czasami jest nazywany "baterią kolejową". Składał się on z jednego pomieszczenia schronu/magazynu, wejścia z przelotnią oraz malutkiej kaponiery - właściwego stanowiska bojowego. W sumie pełnił taką samą rolę jak polskie schrony z 1939 polowe dla ckm. Obiekt nie przetrwał do naszych czasów.
Podczas I Wojny Światowej forty w Janówku były atakowane przez wojska niemieckie. Główne natarcie skierowane było na forty grupy Carski Dar i Czarnowo. Natomiast forty w Janówku atakowane były od 14 do 18 sierpnia 1915 roku. Niemieckie oddziały przez cały czas pozostawały na linii Krubiny-Skierdy prowadząc ostrzał artyleryjski. Niemcy zajęli forty po ich opuszczeniu przez Rosjan w nocy z 17 na 18 sierpnia. Najprawdopodobniej wycofujące się wojska wysadziły w powietrze ważne elementy umocnień. Z grupy Janówek przeżył w miarę dobrze tylko najstarszy fort IV, gdzie być może wtedy wysadzono wszystkie trzy kojce skarpowe. Pozostałe forty i koszary, podobnie jak i umocnienia w Bożej Woli, zostały mocno zniszczone.
W okresie międzywojennym fort zajmowało polskie wojsko. Z tego czasu zachowały się betonowe słupki ogrodzeniowe z nazwą ministerstwa. Ciekawostką fortyfikacyjną jest zastosowanie przeszkód elektrycznych wokół fortu IV. Miała ona postać linii drewnianych słupów ustawionych w odległości ok. 4m od siebie, a na słupach zamontowano 4 linie drutów kolczastych pod napięciem. Prąd elektryczny był doprowadzany z małego budynku na terenie fortu, gdzie był wytwarzany. Taka instalacja działała aż do czasu zajęcia terenu przez wojska niemieckie we wrześniu 1939 roku.
Po II Wojnie Światowej fort w Janówku nadal zajmowało Wojsko Polskie. W 1955 roku fort dostosowano do potrzeb magazynowych wojska, zamurowano przejścia do zniszczonych elementów, położono drewnianą podłogę. Wojsko stacjonowało tam do 1995 roku.
Fort nie posiada już kojców skarpowych, być może ich resztki zostały rozebrane podczas remontu fortu. W części czołowej nadal istnieje ceglana przeciwskarpa, chociaż w stanie bardzo mocno zniszczonym i jest mocno zasypana. Barkowe prochownie z poternami są w dużej części zasypane i zniszczone. Dostępne są koszary, fragmenty prochowni, prawa poterna do wału piechoty oraz wolnostojąca kaponiera szyjowa. Nie ma śladów po murach Carnota.
Fort po opuszczeniu przez wojsko został sprzedany przez AMW i teoretycznie ma prywatnego właściciela, ale de facto jest cały czas dostępny do zwiedzania. Teren o powierzchni ok. 30 ha jest zupełnie niezagospodarowany, a większość działki to regularny las. Stan fortu jest coraz gorszy, chociaż jeszcze nie zagraża zwiedzającym. Skutki działania wody widać głównie na elewacji koszar i schronów pod wałem artyleryjskim. Przeciwskarpa jest w stanie agonalnym. Aktualnie (podobno) spadkobiercy ostatniego właściciela próbują dogadać się co do dalszego losu nieruchomości, ale od lat nic się nie zmienia w tej materii. W roku 2022/2023 wyremontowano drogę prowadzącą do fortu i bezpowrotnie usunięto starą, carską drogę forteczną z kocich łbów.
Fort IV Janówek, dwie prochownie na barkach fortu; fosa w części czołowej: resztki przeciwskarpy, poterna i kuweta w fosie.
Fort IV Janówek, dwie prochownie na barkach fortu; fosa w części czołowej: resztki przeciwskarpy, poterna i kuweta w fosie.
Fort IV na starych mapach
fot.1 Niemiecka mapa "Karte des Westlichen Russlands" z 1915 roku w skali 1:100 000.
fot.2 Polska mapa WIG z 1930 roku w skali 1:100 000.
fot.3 Polska mapa WIG z 1934 roku w skali 1:25 000.
fot.4 Ciekawa niemiecka mapa z 1938 roku oparta o polską mapę WIG w skali 1:100 000, ale z zaznaczonymi fortami, część jest zaznaczona błędnie
fot.5 Współczesna mapa topograficzna z Geoportal.gov.pl
fot.6 Współczesny widok Lidar z Geoportal.gov.pl
fot.7 Rosyjski plan grupy fortowej Janówek
fot.8 Rosyjski plan typowego fortu 1879.
Opracowano na podstawie:
- płk. J. Jastrzębski "Obrona Modlina w r.1915" w "Saper i Inżynier Wojskowy", Warszawa 1926,
- Franz Bettag ”Die Eroberung von Nowo Georgiewsk", Berlin 1926,
- W.Jakowlew, N.Szmakow "Stałe formy fortyfikacyjne przed i podczas wojny imperialistycznej 1914-1918", Moskwa 1936
- Ryszard Bochenek "Twierdza Modlin", wyd. Bellona, Warszawa 2002,
- Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej,
- Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,