Modlin - zewnętrzny pierścień fortów

W 1909 roku zmieniono koncepcję obrony zachodniej części Rosji - twierdzę w Warszawie i w Zegrzu przeznaczono do likwidacji, a twierdzę w Modlinie (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск) postanowiono jednak rozbudować. W latach 1912-15 powstał wokół Modlina drugi pierścień fortów (od IX do XVIII) wraz z dziełami pośrednimi (od D-1 do D-10). Tylko nieliczne z tych obiektów zostały wybudowane w całości do czasu rozpoczęcia wojny.

Modlin forty zewnetrzne

Dzieło D9 w Janówku, powstało w ramach budowy zewnętrznego pierścienia fortów w latach 1912-1915. Było elementem grupy fortowej Janówek, jednej z trzech takich grup na terenie twierdzy Modlin.

W 1909 roku nastąpiły znaczące zmiany w rosyjskim wojsku. Powstała nowa koncepcja obrony zachodniej granicy cesarstwa zakładająca obronę w głębi kraju. Nowy Minister Wojny wydał rozkaz zniszczenia umocnień m.in. Warszawy i Zegrza, natomiast twierdza Modlin miała być rozbudowana i pełnić rolę punktu oporu do czasu nadciągnięcia odsieczy z głębi Rosji. W 1912 roku rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego pierścienia fortów wokół Modlina. Nowe forty otrzymały numerację od IX do XVIII, a dzieła oporu numerację od 1 do 10 (obecnie od D1 do D10). Jednocześnie przystąpiono do kolejnej modernizacji starych fortów.

W ramach zmian planowano wybudowanie grup fortowych. Powstały trzy takie zespoły umocnień, w tym także grupa fortowa w Janówku. Koncepcja grupy fortowej wg. Bujnickiego (GF1908/12) to samodzielny ośrodek oporu składający się z kilku fortów umieszczonych na przewidywanej linii ataku nieprzyjaciela. Grupa składała się z fortu głównego, którym często był stary fort artyleryjski, fortów pomocniczych, baterii artyleryjskich i koszar obronnych. Wszystkie elementy połączone były ze sobą rowem fortecznym, zasiekami i elementami fortyfikacji polowej. W Janówku wspólna fosa grupy miała być częściowo poprowadzona brzegiem starorzecza Narwi.

Grupa fortowa w Janówku składała się z:

  • Starego ceglanego fortu IV, do tego czasu nazywanego IVa,
  • Nowego fortu IVb (XVII) wybudowanego na wschód od fortu IV,
  • Nowego dzieła D9 w postaci koszar obronnych na północ od obu fortów,
  • Nowego schronu dla karabinów maszynowych do obrony linii kolejowej (obecnie nieistniejący),
  • Nowego dzieła D10 w postaci dwóch koszar obronnych na południe od obu fortów,
  • Nowego obiektu na północ od fortu IV, na zachód od D9. Obiekt obecnie nie istnieje i brak szczegółowych informacji na jego temat w materiałach źródłowych.

Na początek wyjaśnienie odnośnie numeracji fortów. Rosjanie wybudowali w tym miejscu koszary w grupie fortu IV i nie nadali tym koszarom żadnego numeru. A nieopodal powstał nowy fort nazwany IVb (w odróżnieniu od starego fortu IV). Natomiast to w miejscowości Góra miał powstać fort XVII, który obecnie nie istnieje, a przed wojną budowę tylko rozpoczęto. Na niemieckich mapach z tego okresu numeracja fortów została błędnie zapisana jako XVIIa, XVIIb itd. I taka właśnie numeracja pozostała do naszych czasów. Natomiast punkty oporu współcześnie ponumerowano od D1 do D9, co prawie odpowiada pierwotnym zamiarom projektantów.

Dzieło D9 powstało w postaci betonowych koszar obronnych na ok. 50-60 żołnierzy, czyli pół pułku piechoty. Koszary składały się z czterech pomieszczeń mieszkalnych dla załogi, dwóch wejść z przelotniami i kilku pomieszczeń technicznych. Do obrony od strony szyi służyła mała kaponiera ze strzelnicami dla broni ręcznej, umieszczona z lewej strony dzieła. Na stropie umieszczono stanowiska strzeleckie z betonowym przedpiersiem, typowe dla okolicznych fortyfikacji. Do obserwacji zaplanowano pancerną wieżyczkę na lewym barku. Wieżyczka prawdopodobnie nigdy nie została zamontowana.

Całość umocnienia przykryta była ziemnym nasypem i otoczona płytką, suchą fosą. Fosa nie miała obrony bezpośredniej i broniona była ze stanowisk na wale. Całość otoczono pasem krat fortecznych i zasieków. Fosa łączyła się z rowem otaczającym całość grupy fortowej.

Podczas I wojny światowej główne natarcie niemieckie skierowane było na forty grupy Carski Dar i Czarnowo. Natomiast fortyfikacje w Janówku od 14 do 18 sierpnia 1915 roku atakowane były przez niemiecką 169. kompanię piechoty. Te niemieckie oddziały przez cały czas pozostawały na linii Krubiny-Skierdy prowadząc też ostrzał artyleryjski. Niemcy zajęli forty dopiero po ich opuszczeniu przez Rosjan w nocy z 17 na 18 sierpnia. Najprawdopodobniej wycofujące się wojska rosyjskie wysadziły w powietrze ważne elementy umocnień.

Z koszar obronnych D9 zostało jeszcze mniej niż z fortu IVb (XVII). W zasadzie jest tylko pionowa ściana służąca amatorom wspinaczki skałkowej oraz kilka zniszczonych fragmentów pomieszczeń, w tym dojście do szybu pancernej wieżyczki. Istnieją także resztki stanowisk strzeleckich na stropie.

Obiekt ten wiosną 2002 został sprzedany przez AMW Warszawa. Obecny właściciel organizuje w tym miejscu głównie imprezy paintballowe oraz wspinaczkę skałkową. Fort jest łatwo dostępny do zwiedzania, ale trzeba pamiętać iż jest to teren prywatny.

Dzieło D9 (fort XVIIa), rok 2023

Dzieło D9 (fort XVIIa), rok 2023

Dzieło D9 na oryginalnych rosyjskich planach z czasów budowy

Dzieło D9 na oryginalnych rosyjskich planach z czasów budowy

Grupa fortowa Janówek na starych mapach
fot.1 Niemiecka mapa "Karte des Westlichen Russlands" z 1915 roku w skali 1:100 000.
fot.2 Polska mapa WIG z 1930 roku w skali 1:100 000.
fot.3 Polska mapa WIG z 1934 roku w skali 1:25 000.
fot.4 Ciekawa niemiecka mapa z 1938 roku oparta o polską mapę WIG w skali 1:100 000, ale z zaznaczonymi fortami, część jest zaznaczona błędnie
fot.5 Współczesna mapa topograficzna z Geoportal.gov.pl
fot.6 Rosyjski plan grupy fortowej Janówek

Opracowano na podstawie:

  • płk. J. Jastrzębski "Obrona Modlina w r.1915" w "Saper i Inżynier Wojskowy", Warszawa 1926,
  • Franz Bettag ”Die Eroberung von Nowo Georgiewsk", Berlin 1926,
  • W.Jakowlew, N.Szmakow "Stałe formy fortyfikacyjne przed i podczas wojny imperialistycznej 1914-1918", Moskwa 1936
  • Ryszard Bochenek "Twierdza Modlin", wyd. Bellona, Warszawa 2002,
  • Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej,
  • Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,